7-lekciya. Noxat hám soya biologiyasi ha`m jetistiriw texnologiyasi

SOYA
Xalıq xojalıǵındaǵı áhmiyeti. Soya ósimliginiń dáninen azıq-awqatta, texnikada, konserva tayarlawda, sút, nan ónimlerin islep shıǵarıwda, sharwashılıqta ulıwma xalıq xojalıǵınıń barlıq tarawlarında paydalanıladı. Onıń dáninen 300 ge jaqın hár qıylı azıq awqat ónimleri, mallar, jipek qurtı hám quslar ushın jemler, texnikapa shiyki zatlar tayarlanadı. Soyanıń bunday hár tárepleme isletiliwi onıń dániniń sapasına baylanıslı,onıń quramında 40-50% belok, 23-25 % may boladı hámde 20% karbon suwları bar. Soyanıń belogı joqarı sapalı, suwda tolıq eriydi, jaqsı sinńdiriledi. Glitsin aminokislotası kóp bolıp, bul ashıtıwda qatnasıp, sút-qatıq ónimlerin islep shıǵarıw múmkin boladı. Soya dáninen may, margarin, sır, sút, un, konditer ónimleri, gósh ornın basatuǵın yaki gósh dámin beriwshi ónimler, konservalar islep shıǵarıladı. Sonday-aq ayırım mámleketlerde, máselen AQSh, Yaponiya hám Hindistanda tayarlanatuǵın kolbasalarǵa 40 % soya unı qosıladı. Soya sobıqlı ósimlik bolıwı menen birge may beriwshi egin bolıpta sanaladı. Dúnya júzinde bir jılda islep shıǵarılatuǵın ósimlik mayınıń 50 % ten kóbiregi soya ósimliginiń dáninen alınadı. Mayında adam organizmine zıyanlı zatlar bolmaydı. Soyanıń dáninen linoliumlar pisik hám shıdamlı plastmassalar, sabın alıw ushın shiyki zatlar, boyaw, alif, lak hám kley sonday-aq, jasalma jún, gezlemeler alınadı. Alınǵan boyawlar mashinalar hám texnikalıq ásbaplardı boyaw ushın qollanıladı. Soya dáni hám paqalında sobıqlılar tuxımlasına tiyisli ósimlik bolǵanı ushın belok júdá kóp, 100 kg soya dáninde 138, 100 kg qurǵaq paqalında 52, kók paqalında 22, silosında 20 kg azıq birligi boladı.Dáninde ańsat sińdiriletuǵın protein muǵdarı basqa dánli hám dánli sobıqlı eginlerge salıstırǵanda joqarı, 1 kg soya dáninde 278 g ańsat sińdiriletuǵın protein bolsa, vika dáninde bul kórsetkish 200, goroxta 175, sulıda 77 ni quraydı.
Soya dáni yaki paqalları mallardıń jemine qosıp berilgende olardıń kúnlik salmaǵı asadı, súti may muǵdarı kóbeyedi.

Soyanıń áhmiyeti

Soyanıń watanı-Qubla-Shıǵıs Aziya. Qıtayda eramızdan 4 mıń jıl aldın belgili bolǵan. Áyyemnen soya Hindistan, Yaponiya, Koreya, Vetnam hám Índoneziyada egilip kelingen. Bul mámleketlerde soyadan 250 den artıq taǵamlar tayarlanadı.

Jer júzinde dánli-sobıqlı eginlerdiń ishinde soya- birinshi orındı iyelep, egislik maydanı 100 mln.gektardan artıq. Jáhán diyxanshılıǵında soyanıń eń kóp egiletuǵın jeri AQSh bolıp, onıń egislik maydanı 25,6 mln, Qıtayda 11 mln, Yaponiyada 3 mln, Kanada hám Braziliyada 10 mln gektardı iyeleydi. Sonday-aq, soya Hindistan, Koreya, Vetnam, Índoneziya, Evropa mámleketlerinde, Arqa Afrika, Avstraliya hám jer sharınıń kóplegen mámleketlerinde egiledi. Ózbekstanda keyingi jıllarda soya ósimligine úlken itibar berilmekte, onıń egislik maydanınıń bir qansha artıwı kútilmekte, sebebi soya tákirar egin sıpatında da egiledi. Suwǵarıp egiletuǵın jerlerdegi zúráátlilik 2,5-3,5 Botanikalıq táriypi-Glycine hispida L. Bul bir jıllıq shóp tárizli ósimlikler áwladı bolıp, sobıqlılar Fabaceae tuwısına tiyisli. Diyxanshılıqta mádeniy túri- Glycine hispida Moench keń tarqalǵan hám 3 ke bólinedi:
a) Yaponiya túri-dáni júdá iri,1000 dana dánniń salmaǵı 250-520g, shar tárizli yaki domalaq, gúlleri úlken.
b) Manchjuriya túri – dáni oval formasında, geyde shar tárizli,ortasha irilikte, 1000 dana dánniń salmaǵı 120-230g, gúlleri onsha iri emes, paqalı juwan, tuwrı, japıraqları iri.
v) Qıtay túri- dáni jalpaq, mayda, 1000 dana dánnin` salmaǵı 70-130g, gúlleri mayda, paqalı jińishke, jatıp qalıwǵa beyim,japıraqları jińishke.
Bul túrler bir-birinen ósiw dáwiri, sobıǵı, japıraǵınıń úlken-kishiligi, túbiniń túri, tuxımınıń úlkenligi hám forması boyınsha parıq etedi