7-lekciya. Noxat hám soya biologiyasi ha`m jetistiriw texnologiyasi

Gúlleri - eki jınıslı, mayda japıraq qoltıqlarında birewden jaylasadı, reńi aq, qızıl, aqshıl qızǵısh, qızıl, sıya reńli kógis boladı. Noxat ózinen shańlanatuǵın ósimlik, biraq ayrım jaǵdaylarda shettende shańlanıwı múmkin. Sobıqları – Tompaqshalaw yaki rombı kóriniste, 1-3 tuqım boladı, uzınlıǵı 1,5-3,5 sm, reńi ashıq qońır, reńli boladı. Ósimliktiń paqalı, sobıǵı hám japıraqları túkli boladı. Tuqımı –domalaqlaw gedir –budır, tumsıqshası bar, shar tárizli domalaq yaki múyeshli formada boladı, reńi ashıq sarǵıshtan qara reńge shekem, 1000 dániniń salmaǵı 100-600 g. boladı.

1,2-kógeriw hám gúllew-miywe payda etiw fazalarında;

3-paqaldıń bólimi; 4-miywe; 5-tuxım
Sistematikası hám biologiyası. Noxat Cicer arietinum L. áwladına tiyisli bir jıllıq ósimlik, boyı 40-60 sm boladı.
Noxat óz-ózinen shańlanatuǵın ósimlik. Noxat ıssılıqtı súyiwshi ósimlik, lekin tuxımı 3-5⁰ da kógerip shıǵadı, nálleri-8-10⁰ suwıqqa shıdam beredi. Ózbekistanda qıslap shıǵatuǵın formaları bar. Jaqtılıqtı súyiwshi uzaq kún ósimligi. Dánli-sobıqlı eginlerdiń arasında qurǵaqshılıqqa shıdamlı ósimlik. Iǵallılıq kóp bolǵanda askoxitozdan kóp zıyanlanadı. Topıraqtı onsha tańlamaydı, shorlanǵan, ónimdarlıǵı tómen, qumlı jerlerde az ónim beredi. Ósiw jaǵdayı hám sortlarına qarap ósiw dáwiri 65-140 kún bolıwı múmkin.
Sortları: Ózbekstanda jergilikli hám selektsiyalıq sortlarınan «Milyutinskiy-4», «Duragay-27», «Zimistoni», «Lazzat», «Ózbekstan-32», «Yulduz» sortları egiledi.


Jetistiriw texnologiyası. Noxat kóbinese biyday hám arpadan bosaǵan jerlerde egiledi. Ózi basqa eginler ushın jaqsı almaslap egiwde qollanılatuǵın ósimlik bolıp esaplanadı. Gúzde jer 22-25 sm tereńlikte shúdigarlanadı. Jerge súrimnen aldın 5 t. ga qıy, gektarına 50 kg taza halındaǵı fosfor beriledi. Erte báhárde topıraqtaǵı ıǵallıqtı saqlaw hám jabayı shóplerdi joq etiw maqsetinde tırmalanıladı.
Egiletuǵın tuxım- mámleketlik standart talabına juwap beriwi lazım. Egiwden aldın tuxım arnawlı nitragin menen islense ónim bir qansha joqarılaydı. Noxat keń qatarlap, qatar arası 45-60 sm yaki ápiwayı qatarlap, qatar arası 15 sm etip egiw múmkin. Egiw muǵdarı gektarına 0,5-0,8 mln.dana kógeriwge uqıplı tuxım yamasa 40-100 kg/ga muǵdarında egiledi. Egiw tereńligi egiw múddetine, topıraqtınń mexanikalıq quramına qarap 4-7 sm boladı.
Noxat kógerip shıqqanǵa shekem hám kógerip shıqqannan keyin, qatqalaq payda bolǵan jaǵdayda da koógerip kiyatırǵan jabayı shóplerdi joq etiw maqsetinde, jer bir eki márte tırmalanadı. Noxattı tırmalaw- kúndizgi kúni ósimlik solıńqırap turǵanda hám mortlıǵı kemeygende ótkeriledi. Qatar aralarındaǵı jabayı shópler bir-eki márte kultivatsiyalanıp, joq etiledi bunda kultivatorǵa ótkir egelgen jalpaq kesiwshi pánje hám pıshaqlar ornatıladı.
Shártli suwǵarılatuǵın jerlerde qatar aralarına islew beriwden tısqarı gúllep turǵan hám dán jetilisken waqıtlarında 1-2 márte qarıqlar arqalı suwǵarıladı. Suwǵarıw noxat ónimdarlıǵın bir qansha asıradı. Sobıqlar tolıq pisip, dáni qatqanda noxat jıynap alınadı. Ónim azanǵı waqıtları erte jıynaladı, bunda dán kombaynlarınan paydalanıladı. Noxat tuxımı (dáni) ápiwayı dán tazalaytuǵın mashinalarda tazalanıp jabıq, qurǵaq jaylarda saqlanadı.