7-Maruza Uch elektrodli yarim o’tkazgich asboblar. Bipolyar va unipolyar tranzistorlar

KUSheYTKIShLARNING BUZILIShLARI
Ideal kusheytkishte shig`io` kerneo`ining formasi kirio` kerneo`ining formasi menen birdey boladi hәm statsionar xarakteristikalari (3-suwrette punktir siziq penen berilgen) tuo`ri siziqli baylanisti beredi. Mәselen fizikaliq xarakteristika koordinat basinan belgili muyesh penen o’tio`shi tuo`ri siziqtan ibarat boladi.
Real kusheytkishlerding xarakteristikalari hәmme o`akit tuo`ri baylanistan ao`itqio`da boladi. Ol kusheytkishte payda bolatug`in buzilio`lardi ko’rsetedi. Kusheytkishlerdegi buzilio`lar siziqli hәm siziqli bolmag`an buzilio`lar boladi. Siziqli buzilio`lar jiylikli, fazali hәm o’tio` buzilio`larina ajiraladi hәm sәykes atli xarakteristikalar arqali ko’rsetiledi. Siziqli bolmag`an buzilio`lar bolsa, kusheytkishting amplitudali xarakteristikasi arqali ko’rsetiledi. Garmonikaliq qurao`shisining birdey kusheyttirilmegenligi sebebli signal formasining buzilio`i jiylikli buzilio`lar dep ataladi. Olar jiylikli xarakteristikaning jumis jiyligi diapazonindag`i birdey emesligi menen xarakterlenedi.
Jumis jiyligi diapazoni degende sonday jiylikler aralig`i tusiniledi, ol araliqlar kusheytkish koeffitsentining o’zgerio`i aldinan belgilengen K_n hәm K_v shamalarinan azayip ketpeo`i kerek(3a-suo`ret).
Jiylikli buziliular jiylikli buziliular koeffitsenti arkali korsetiledi. Ol kusheytiu koeffitsentinin maksimal shamasin berilgen jiyliktegi kusheytiu koeffitsentine katnasi korinisinde aniklanadi.
M=Kmax/K
Jiylikli buziliular koeffitsentine keri mugdar xarakteristikanin tegis emeslik koeffitsenti dep ataladi.
MH=1/M=K/Kmax.
Jiylikli buziliular koeffitsentinin en ulken shamasi kusheytkishtin kanday maksette isletiletuginina baylanisli. Maselen radioesittiriu maksetinde isletiletugin kusheykishlerde ol(2-4)db,elektron olsheuaspablari kusheytkishlerinde bolsi, detsibelldin juzden bir ulesindegi mugdarinda boladi.
Kuramali signal kuraushilari fazasinin kusheyttirgishten uakit boyinsha bir dey jiljimay otiui natiyjesinde shigiu signalinin formasinin ozgeriui fazali buziliular dep ataladixem kusheytkishtin fazali xarakteristikasi arkali xarakterlenedi.
Soni aytiu kerek, signal fazasunin xer kanday ozgeriui xemfazali buziliuiga alip kelmeydi. Maselen, faza jiljiui signal jiyligine profortsional bolsa, kusheygen signal formasi ozgerissiz kaladi. Ol tek uakit boyinsha belgili jiljiuga ushiraydi. Demek bul jagdayda kusheytkish fazali buziliuga ushiramaydi.
Bunnan baska adamnin kulagi signaldin kuraushilarindagi faza ozgerisin sezbeydi. Sonin ushin signal formasinin fazalik buziliularinin esabinan bolgan ozgerislerdi adam kulagi sezbeydi. Sol sebepli tomen jiylikli kusheytkishlerde fazali buziliular esapka alinbaydi. Televizor xem ostsilografflardin trubkalarinda xem ayirim olsheu aspablari kusheyttirgishlerinde fazali buziliular ulken axmiyetke iye. Sebebi bunda ekrandagi suuret ozinin xakiykiy korinisinen jiljigan boladi. Sonin ushin kurilmada fazali buziliudin anik shegerasi belgilep koyiladi. Maselen ostsillogpafta ol 4-5 gradustan artpasligi kerek.
Kusheytkishlerdin sxemasindagi reaktiv elementler onin otiu xarakteristikalarinin buziliuina alip keledi. Bul ozgeris otiu buzilislari arkali korsetiledi xem eki turli boladiҢ signal frontinin buziliui xem signal shininin buziliui.
Xezirgi kusheytkishlerde signal aldindagi frontinin tikleniui onin dauam etiu uaktina salistirganda juda kiska uakit ishinde payda boladi. Sonin ushin kusheytkishtegi otiu buziliuin aniklau ushin otiu xarakteristikasinin uakit mastabi xer turli etip alinadi. Maselen, signal frontinin buziliuin aniklauda uakit kosherinin mastabi uzayttirilgan xalda alinsa, signal biyikliginin buziliuin aniklauda uakit kosheri juda kiskarttirilip alinadi. Birinshi jagdayda xarakteristika kiska uakitlar otiu xarakteristikasi delinse, ekinshi xalda, ol uzak uakitlar otiu xarakteristikasi dep ataladi. Signal frontinin tikleniu uakti(t₁) xem auitkiu () degenn shamalar menen korsetiledi (3v-suuret).
Signal formasinin spektrde jana garmonikalik kuraushisinin payda boliui menen baylanisli, buziliulari sizikli bolmagan buziliular dep ataladi. Onin payda boliuinda kusheytkishtin sxemasinda sizikli bolmagan xarakteristikali elementler(elektron lampalar xem tranzistorlar) din boliuinda. Kusheytkishlerdin sizikli bolmagan buziliular onin amplitudali xarakteristikasi arkali korsetiledi.
Ideal kusheytkishtin amplitudali xarakteristikasi koordinata basinan otiushi tuuri siziktan ibarat boladi(qb-suuret,punktir sizik). Real kusheytkishlerde ol koordinata basinan emes, bali shigiu kerneuinin ayirim shamalarinan baslanadi xem jokari bolimnende tuuri siziktan shetleydi. Sol shetleu kusheytkishtegi sizikli bolmagan buziliudi korsetedi. Onin payda boliuin kusheyttiriushi elementtin dinamikalik xarakteristikasinan aniklau mumkin. Amplitudali xarakteristikanin tomengi bolimi kusheyttirgishtin ishki shumlarinin kaddi menen shegeralanadi. Shumlardin kaddi kusheytkishlerdin tiykargi xarakteristikalari esaplanadi. Shaukim kaddinin shamasi shaukim koeffitsenti menen aniklanadi. Onin shamasi bir dey shariyatta isleushi real kusheytkish shaukim kuuatinin shaukimsiz kusheyttirgishtin shaukiminin kuuatina katnasi korinisinde aniklanadi;
F=P_sh/P¹_sh
Bunda R_sh - real kusheytkishtin shaukim kuuati.
R¹_sh -shaukimsiz kusheytkishtin kuuati.
Amplitudali xarakteristikanin tuuri sizikli bolimi kusheytkishtin dinamikalik kusheytiu diapazoni dep ataladi.
D=20lgU_max/U_min[db]
Dinamikalik kusheytiu diapazoninin jokari shegerasi sizikli bolmagan buziliular payda bolatugin Umax kerneuinin shamasi menen, tomengi shegerasi, kusheytkishtin ishki shaukiminin kaddi Umin menen shegeralanadi. Onin kenligi kusheytiushi elementtin dinamikalik xarakteristikasinin tuuri sizikli bolimi menen aniklanadi. Bul bolim kansha ulken bolsa, kusheytkishtin dinamikalik kusheytiu diapazoni sonsha ken boladi.
Bekkemleu soraulari

1. 
   Jiylikli buziliular kalay aniklanadi?
   
2. 
   Kusheytkishtin sxemasindagi elementler degende ne tusiniledi?
   
3. 
   Dinamikalik kusheytiu diapazoni degen ne?
   

Әdebiyatlar
1.Stepanenko I.P. Osnovi teorii tranzistorov G`tranzistornix sxem G` M. Energiya 1977g
2. Voyshvillo G.V. Usilitelnie ustroystva 1985g
3. X. Nigmatov, A.T. Mirzaev, D.O.Tolipov Elektron kusheytkichlar. Toshkent G`UniversitetG`1999.