7-mavzu: Evolutsiyani harakatlantiruvchi omillar Reja Evolyutsion yuksalishning asosiy yo’nalishlari

Tabiiy tanlanishning ijobiy roli. Tabiiy tanlanish dastlab populyatsiya 
ichida ro`y beradi va munosib genotiplar tanlanishi orqali ma’lum natijalarga olib 
keladi. Tabiiy sharoitda tanlanish har xil yo`nalishda boradi. Tanlanishning biror 
yo`nalishi uzoq muddat saqlangan taqdirda kichik hajmdagi o`zgarishlar ham 
samarali bo`lishi mumkin. Evolyutsion ta’limot muxoliflari tabiiy tanlanishni 
mexanik g`alvir yoki eliminatsiya vazifasini o`taydigan «go`rkov» sifatida baholab 
keldilar. Bunday tasavvurga ko`ra, tabiiy tanlanish yangilik yaratmaydi, balki 
populyatsiyadagi mavjud o`zgarishlarni saqlashdi, xolos. Aslida esa tabiiy 
tanlanish evolyutsiya yo`nalishini belgilaydi va tasodifiy hamda ko`p sonli foydali 
o`zgarishlarni to`play boradi. Tabiiy sharoit ta’siriga va tanlanish yo`nalishiga 
qarab bir xil irsiy o`zgaruvchanlik turli oqibatlarga olib keladi. Shu jihatdan tabiiy 
tanlanishni haykaltarosh bilan qiyoslash mumkin. Xuddi shaklsiz granit bo`lagidan 
ortiqchalarini tarashlab, ajoyib ijod qiluvchi haykaltarosh singari, tabiiy tanlanish 
ham turli xil o`zgarishlarni to`play borib noqulay, kam moslashgan 
organizmlarning nobud bo`lishi hisobiga moslashgan organizm turlarini vujudga 
keltiradi. Lekin tabiiy tanlanish ma’lum maqsadsiz yo`naladi. U har xil genotip, 
genofond, biogeosenozlarning o`zaro munosabati tufayli stixiyali ravishda kechadi 

---

va bu jarayon million yillar davom etadi. Tabiiy tanlanishning ijodiy rolini 
tushuntirish maqsadida yana bir o`xshatish keltiramiz. Alfavitdan teng 
miqdorda ko`plab kesib olingan harflardan biz «TOY» so`zini hosil 
qilmoqchi bo`laylik. Buning uchun ikkinchi va uchinchi harflarni tanlab 
olgudek bo`lsak, u holda hech qachon xohlagan so`zni hosil qilib bo`lmaydi. 
Mabodo, qirqilgan harflardan T, 0 va Y harflarni qutiga joylashtirsak, u 
holda «TOY» so`zining hosil bo`lish imkoniyati ortadi. Agar tanlangan uch 
harfdan ikkitasini (TO, TI, OY) juftlab, qutiga tashlasak, qolgan bitta harf 
alohida bo`lsa, unda ikkita harfdan iborat harflarning uchinchi yakka harf 
bilan qo`shilish oqibatida TYO, OYT, TIT va nihoyat «TOY» so`zi hosil 
bo`ladi. Binobarin, harf yasamagan bo`lsak ham, ularning ma’noli 
birikishiga erisha oldik. Xuddi shunga o`xshash, tabiiy tanlanish ta’sirida har 
xil genlar, belgilar u yoki bu organizmlarda mujassamlashishi mumkin. 
Qayd qilinganlardan, har bir gen o`z-o`zidan yakka holda tanlanmay, 
genotipda boshqa genlar bilan qo`shilgan holda tanlanadi, degan xulosa 
chiqarish mumkin. Tabiiy tanlanishda doim organizm uchun foydali 
belgixossalarning tuzilishi orta boradi. Darvin tomonidan keltirilgan 
Galapagos arxipelagida uchraydigan vyurkalarning tumshug`i, okean 
orollaridagi hasharotlarning qanoti yoki qayin odimchi kapalagining rangi, 
ot evolyutsiyasiga doir va shu singari ko`p misollar tabiiy tanlanishning 
ijobiy 
rolini 
ko`rsatuvchi 
dalillardir. 
Tabiiy 
tanlanish 
barcha 
moslanishlarning paydo bo`lishini, yangi formalar va turli taksonlar 
sistemasining kelib chiqishini belgilab beruvchi muhim va yagona 
yo`nalishli omildir. Tabiiy tanlanish nazariyasi biologiyaning eng muhim 
nazariy umumlashtirishlaridan biri bo`lib qoladi.