7-Mavzu: Pul tizimi: mazmuni, turlari va elementlari Reja: Kirish Pul tizimi va uning mazmuni

4.Pul tizimi elementlari
Tizim deganda o’zaro bog’liq elementlarning birligi tushuniladi.
Pul tizimi – bu bir biri bilan o’zaro bog’liq holda xarakatlanuvchi va pul
tizimining yaxlitligini ta’minlovchi elementlarning yig’indisidir.
Pul tizimi – bu mamlakatda yoki alohida olingan iqtisodiy hududda pul
muomalasini tashkil qilishning davlat-huquqiy shaklidir.
Pul tizimini obektiv va subektiv asoslari mavjud. Pul tizimining obektiv
asoslariga tovar pul munosabatlarining rivojlanganlik darajasi kiradi. Pul
tizimining subektiv asoslariga to’lov hujjatlarini va vositalarini hamda ulardan
foydalanish tartibini qonunchilik hujjatlarida belgilab qo’yilishi kiradi.
Pul tizimining ikkita jihati mavjud:
1. Funktsional jihat(aspekt) – pul tizimi funksiyanal jihatidan pul
muomalasidan tashkil qilish prinsiplari, shakllari va usullarining yig’indisidir.
2. Instituttsional jihat – institutsional jihatdan pul tizimi pul muomalasini
tashkil qiluvchi va tartibga soluvchi institutlarning yig’indisidir. Bunday
institutlarga Markaziy bank, tijorat banklari, kliring markazlari, hisob uylari kabi
muassasalar kiradi.
Pul tizimini tashkil qilish quyidagi prinsiplar asosida amalga oshiriladi
1. Pul tizimining barqarorligi va elastikligi prinsipi. Pul tizimining
barqarorligi deganda pulning barcha funksiyalarini to’liq bajarilishini ta’minlash
tushuniladi. Pul tizimining elastikligi deganda pul tizimining iqtisodiyotning pul
mablag’lariga bo’lgan talabini o’zgarishiga o’z vaqtida javob bera olishiga aytiladi.
2. Muomalaga chiqarilgan pullarning ta’minlanganlik printsipi. XX asrning
70-yillariga qadar muomalaga chiqarilgan naqd pullar oltin bilan ta’minlanar edi.
Muomaladagi har bir AQSh dollari 1$=0.88 gramm sof oltin asosiga ega edi. 1
unsiya = 35$ bahoda almashtirib berdi. 1 unsiya = 31.1 gramm sof oltinga teng.
Milliy valyutaning oltin bilan ta’minlanishi baho masshtabi deb ataladi. 1976-
1978- yillarda bo’lib o’tgan Yamayka jahon valyuta tizimida oltinni
demonitizatsiya qilish tugatildi. Bu oltindan to’lov vositasi sifatida foydalanishni
ta’qiqlash. Natijada baho masshtabi dunyo mamlakatlarida bekor bo’ldi, eng oxirgi
davlat Shvetsariya baho masshtabini 2011-yilda bekor qildi. Hozirgi davrda
muomalga chiqarilayotgan pullar Markaziy bankning aktivlari bilan ta’minlanadi.
3. Pul aylanmasini rejalashtirish va prognos qilish prinsipi.
4. Pul aylanmasini nazorat qilish printsipi
Pul tizimlari XVI-XVII asrlarda ishlab chiqarish kapi-talistik usulining
yuzaga kelishi va qaror topishi munosabati bilan shakllangan, biroq shunday bo’lsa
ham, uning ayrim element-lari bundan ancha oldin paydo bo’lgan. Tovar-pul
munosabatlari va ishlab chiqarishning kapitalistik usuli rivojlanishi bilan pul
tizimida sezilarli o’zgarishlar yuz beradi.
Pul tizimi turlari pul qanday shaklda amal qilishiga bog’liq, ya’ni umumiy
ekvivalent - tovar sifatida yoki qiymat belgisi sifatida bo’lishiga qarab quyidagicha
pul tizimlar mavjud bo’lgan.
1. Metall pul muomalasi tizimlari.2. Qog’oz va kredit pullar muoma-lasi
tizimlari.
Birinchi tizimda metall pul bevosita muomalada bo’ladi va pul-ning barcha
funktsiyalarini bajaradi, kredit pullar esa metallga almashinishi mumkin;
Kredit va qog’oz pullar muomalaga kiritilishi bilan qog’oz pullar muomalasi
tizimi yuzaga kelgan.
Mamlakatda umumiy ekvivalent sifatida qabul qilingan me-tallga va pul
muomalasi bazasiga qarab pul tizimi bimetalizm va monometalizm pul tizimlariga
bo’linadi.