7-Mavzu: Pul tizimi: mazmuni, turlari va elementlari Reja: Kirish Pul tizimi va uning mazmuni

3.Oltinga almashdigan kredit pullar tizimi
Milliy valyuta tizimi pul tizimining tarkibiy qismi hisoblanadi. Pul mablag’lari
iqtisodiyotda amal qiladigan shaklga qarab pulmablag’larining ikki turi: metall
pullar muomalasi tizimi va pul belgilari muomalasi tizimi farqlanadi.
Metall pullar muomalasi tizimlari pullik tovar (oltin va kumush) bevosita
muomalada bo’lgan sharoitda amal qilgan. Bunda mazkur metall pullarning barcha
funktsiyalarini bajargan, mavjud kredit pullar esa metallga erkin almashtirilgan.
Metall pul belgilarining muomalasi tizimida bimetallizm davri va
monometallizm davri farqlanadi. Bunday holda bimetallizm iqtisodiy jarayonlarda
ikkita asl metallarning bir vaqtda foydalanishi bilan tavsiflanadi, monometallizm
esa umumiy ekvivalent sifatida bir metallga o’tishni anglatadi. Bunda bimetallizm
holatida quyidagicha xillar ajratib ko’rsatiladi:
1) parallel valyuta tizimi – oltin bilan kumush o’rtasidagi o’zaro nisbat
bozorda stixiyali ravishda belgilanadi;
2) qo’shaloq valyuta tizimi – ikki metall o’rtasidagi o’zaro nisbat davlat
tomonidan ushbu metallarga bo’lgan talabga, shuningdek, ushbu davlatdagi
iqtisodiy va siyosiy vaziyatga qarab belgilanadi;
3) nuqsonli valyuta tizimi – metallar iqtisodiy tizimda mavjud bo’ladiyu,
lekin teng huquqlarga ega bo’lmaydi. Odatda, davlat kumush valyutaning zarb
qilinishi va foydalanishiga cheklashlar kiritadi.
Faqat bir metallning amal qilishi tizimi sifatidagi monometallizmda ham
ayrim o’zgarishlar yuz berdi:
1) oltin tangali standart – to’laqonli oltin valyutaning amal qilishi, unda
tovarlarning qiymati ham ushbu valyuta bilan hisoblanadi;
2) oltin yombili standart – oltin muomalada bulmaydi, lekin unga katta
miqdorlardagi (yombi miqdorida) almashinish amalga oshiriladi;
3) oltin valyutali (oltin devizli) standart – pullarning almashinishi faqat oltin
yombili standartli mamlakatlarning valyutalariga amalga oshiriladi.
Pul tizimi deganda mazkur mamlakatda pul muomalasini qonuniy va
mutanosib ravishda tashkil qilishda qo’llaniladigan uslublar majmuasi
tushuniladi.
Valyuta tizimi - bu, mamlakatlar o’rtasida valyuta munosabatlarini tashkil
etish shaklidir.
Valyuta tizimi - bu, xo’jalik aloqalarini baynalmilallashuvi asosida tarixan
shakllangan, valyuta amali bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlar yig’indisidir.
Valyuta tizimining mohiyati, tashkil etilish shakllari va roli jamiyatning
iqtisodiy tizimi bilan belgilanadi.
Valyuta tizimi davlat, rezident va norezident shaxslarga tashqi iqtisodiy
faoliyatni amalga oshirish uchun sharoit yaratib beradi. Sub’ktlarning ushbu
faoliyati amalga oshishida valyuta qonunchiligi alohida ahamiyat kasb etadi.
Maxsus adabiyotlarda valyuta tizimlarining 3 ko’rinishi farqlanadi, ya’ni
milliy, jahon va hududiy valyuta tizimlari.
2.Pul tizimining shakllari va ularning evolutsiyasi: bimetallizm;
monometallizm; qog’oz va kredit pullari tizimi.
Pul tizimining elementlari – pul birligi, baho masshtabi, pulning turlari,
emissiya tizimi, pul muomalasini tartibga soluvchi davlat muassasasi.
Mamlakatda umumiy ekvivalent sifatida kabul kilingan metallga va pul
muomalasi bazasiga karab pul tizimi bimetalizm va monometalizm pul tizimlariga
bo’linadi.
Bimetalizm - pul tizimida umumiy ekvivalent rolini metall (kupincha oltin va
kumush) bajargan, bu tizimda ikkala ikkala metalldan xam shgalarning erkin
muomalaga chikarilishi va ularning cheksiz almashishiga amal kilingan.Parallel
valyuta tizimida ikki metall kiymati stixiyali, metallning bozor baxosiga munosib
tarzda belgilangan. Bu pul tizimida davlat metallar erasidagi mutanosiblikni
urnatib kuygan. Oltin va kumush tangalarning chikarilishi va ularning axoli
tomonidan kabul kilinishi ana shu mutanosiblikka muvofik amalga oshirilgan.
Bimetalizm XVI-XVII asrlarda keng tarkalgan bulib Garbiy Yevropaning
kator mamlakatlariga esa XIX asrgacha yetib kelgan. 1865 yili Frantsiya, Belgiya,
Shveytsariya va Italiya mamlakatlari bimetalizmni xalkaro sulx - Lotin tanga
Ittifoki yordamida saklab kolishga urinishgan. Tuzilgan konventsiyada ikkala
metalldan xam 5 frank va undan yukori kiymatli tangalarni chikarish, oltin va
kumush urtasida 1:15,5 kiymat mutanosibligini urnatish shartlari kuzda tutilgan.
Biroq, bimetallik pul tizimining kullanilishi rivojlangan kapitalistik xujalik
extiyojlariga mos kelmasdi, chunki kiymat ulchovi sifatida bir vaktning uzida ikki
metall - oltin va kumushning qo’llanilishi pulning ushbu funktsiyasi tabiatiga
to’g’ri kelmagan. Umumiy qiymat o’lchovi bulib fakat birgina tovar xizmat kilishi
mumkin. Bundan tashqari ikki metall orasidagi davlat tomonidan o’rnatiladigan
nisbat ularning bozor narxiga to’g’ri kelmas edi. XIX asr oxirida kumush ishlab
chiqarishning arzonlashishi va uning qadrini yo’kotishi natijasida oltin tangalar
muomaladan xazinaga keta boshladi. Bunda Kopernik-Greshemning konuni
yuzaga chiqqan, ya’ni yomon pullar muomaladan yaxshilarini chiqarib tashlagan.
Kapitalizm taraqqiyoti mustaxkam pul, yagona umumiy ekvivalent bo’lishni
talab qildi, shuning uchun bimetalizm o’z o’rnini monometalizmga bo’shatib berdi.
Monometalizm - bu pul tizimida yagona metall (oltin yoki kumush umumiy
ekvivalent va pul muomalasining asosi bo’lib xizmat qiladi. Amalqilayotgan tanga
va boshqa qiymat belgilari qimmatbaxo metallar almashiniladi.
Kumush monometalizmi Rossiyada 1843-1852 yillarda, Gollandiyada 1847-
1875 yy. da mavjud bulgan.
Chor Rossiyada kumush monometalizmi tizimi 1839-1843 yillarda
o’tkazilgan pul isloxati natijasida qabul qilingan. Pul birligi kumush rubli bo’lgan.
Keyinchalik muomalaga kredit biletlari xam chiqarilgan, ular kumush tanga bilan
teng muomalada qatnashgan va erkin tarzda metallga almashtirilgan. Lekin bu
isloxot sunayotgan krepostnoylik tizimi davlat byudjeti va tashqi savdo balansi
taqchiligi sharoitida pul muomalasini uzoqroq muddatga tartibga sola olmagan.
1853-1856 yillardagi Krim urushi ko’p miqdorda qo’shimcha kredit pullar
emissiyasini talab qildi va natijada ular qog’oz pulga aylanib qoldi.
Ilk bor oltin monometalizmi (standart) pul tizimi sifatida Buyuk
Britaniyada XVIII asr oxirida qaror topgan va qonun bilan 1816 yilda
tasdiqlangan. Ko’pchilik boshqa davlatlarda u XIX asrning oxirlarida joriy
qilingan: germaniyada - 1871-1873 yilda, Shvetsiya, Norvegiya, Daniyada -
1873 yilda, Frantsiyada - 1876-1878 yilda, Avstriyada - 1892 yilda, Rossiya za
Yaponiyada - 1897 yilda, AKSh da - 1900 yilda.
Oltin tanga standarti kapitalizmning erkin raqobatiga juda mos kelgan, ishlab
chikarish, kredit tizimi, jaxon savdo kapitali kelib chiqishining rivojlanishiga
yordam bergan.