7-mavzu qurʼON, hadis, fiqh, aqida ilmlarining shakllanish tarixi

AQIDALAR

1. 
   yakka Allohdan boshqa xudo yo’q, u hyech kimdan tug’ilmagan, hyech kimni tug’dirmagan. Olamni yo’qdan yaratgan, odamlarni, barcha jonli va jonsiz narsalarni, ins-jinslarni, farishtalarni foniy va boqiy dunyolarning egasi, u hamma narsa, hodisalarni ko’rib, bilib turadi. Ungagina bo’ysunaman, uning to’g’ri yo’lidan olib borayotgan Muhammad payg’ambarga ishonaman, unga taqlid qilaman.
   
2. 
   Farishtalarga ishonish, ularni Alloh olovdan yaratgan jonsiz, ko’zga ko’rinmaydigan ruhlar, deb tasavvur etiladi. Farishtalar Allohga itoat etadilar, uning xizmatini bajaradilar, deb ishonadilar. Masalan, farishta Azroil jon oluvchi, Jabroil farishta Allohdan Muhammad payg’ambarga xush xabar keltirgan. Munkir va Nakir degan farishtalar vafot etganlarni so’roq qilib gunoh va savobini aniqlaydi va h.k.
   
3. 
   Muqaddas kitoblarga ishonish va ulardagi ko’rsatmalarga amal qilish. Muqaddas kitoblar: Qur’on, Hadislar, Axbor, Tavrot, Talmud, Zabur, Bibliya (Injillar), Tripitaka, vedalar va boshqalardir. Bundan Qur’on osmondan tushgan eng so’nggi, eng mukammal, haqiqat va Allohning so’zlari bitilgan «ona kitob»dir.
   
4. 
   Payg’ambarlarga va Muhammadning Allohning elchisi ekanligiga ishonish, Alloh, yer yuzidagi barcha odamlarni o’z elchisi Muhammadga vahiylar orqali boshqarib, ularni to’g’ri yo’ldan boshlab borish vazifasini payg’ambarga, undan keyin esa podsholarga yuklagan, deb tasavvur etiladi. Qur’onda Muhammaddan boshqa yana Nuh (Noy), Ibrohim (Avraam), Is’hoq (Isaak), Yakub (Iakov), Ayub (Iof), Yunus (Ion), Muso (Moisey), Xorun (Aaron), Iso (Iisus Xristos), Yah’yo (Ioann Cho’qintiruvchi), Maryam (Mariya), Dovud, Sulaymon, Yusuf (Iosif Prekrasno’y) kabi payg’ambarlar to’g’risida ham gap boradi. Qur’ondagi ayrim suralar payg’ambarlar nomi bilan ham atalgan, masalan, Muhammad, Ibrohim, Yusuf kabi.
   
5. 
   Oxiratdagi va boqiy dunyodagi hayotga ishonish. Qur’onda, oxiratda o’lganlar tiriladi, xudo ularni so’roq qilib gunohkorlar do’zaxda azob tortishga, savob ish qilganlar esa jannatda abadiy rohat-farog’atda hayot kechirishiga hukm qilishi aytiladi. Bu dunyo foniy, ya’ni o’tkinchi, aldamchi, bir lahzali, asosiy hayot esa boqiy dunyoda ekanligi ta’kidlanib, har bir kishi sabr-toqatli, insofli, adolatli bo’lib, savob amalar qilishi kerak, ana shundagina jannat hayoti unga nasib etadi, deydilar.
   
6. 
   Inson taqdirining xudo tomonidan oldindan belgilab (peshonasiga yozib) qo’yilganligi to’g’risidagi tasavvur-lar. Bu aqidaga ko’ra xudo hamma narsalar ustidan, shu jumladan, odamlarning taqdiri ustidan ham to’la hukmronlik qiladi. Insonda xohish va iroda erkinligi yo’q bo’lib, inson faqat xudo xohlaganini, peshonasiga yozilganini ko’radi, degan g’oya ilgari suriladi. Bu aqida ijtimoiy munosabatlarga tegishli bo’lib, islom olamida ko’p tortishuvlarga sabab bo’lgan.
   
7. 
   Islomning oxirgi aqidasi - bu o’lgandan keyin tirilishga ishonishdir. Bu aqidaning vujudga kelishida qadim dunyodagi animizm va avlodlar ruhiga sig’inish dinlarning bevosita ta’siri sezilib turadi. Islomdagi Shia musulmonlari e’tiqodi beshta aqida: tavhid (yakka xudolik), adl (adolat), nubuvvat (payg’ambarlik), imomat (imomlar hokimiyati) va qiyomat (oxirat kunining kelishi va o’lganlarning tirilishi)ni tan olishdan iborat.