7-Mavzu: Tarbiya turlari va ularning shaxs kamolotiga ta’siri. Reja: Maktabgacha yoshidagi bolalar ta’lim-tarbiyasi

Tarbiya jarayoni – tarbiyachi va bolalar o‘rtasida tashkil etiluvchi hamda aniq maqsadga yo‘naltirilgan hamkorlik jarayonidir.
Tarbiyaning maqsadi – har tomonlama barkamol shaxsni shakllantirish.
Tarbiya mazmuni deganda, qo‘yilgan maqsad va vazifalar bilan bog‘liqlikda bolalarning egallashi lozim bo‘lgan bilim, malaka, e'tiqod, shaxs sifati va xarakteri, xulq-atvor tizimi tushuniladi.
Tarbiyaning umumiy vazifalariga quyidagilar kiradi:
 bolalarning maqsadga yo‘naltirilgan rivojlanishi hamda ularning qator ehtiyojlarini qondirish uchun shart-sharoit yaratish;
 jamiyat rivoji uchun zarur bo‘lgan ijtimoiy madaniyatga mos yetarlicha hajmdagi “inson kapitali”ni tayyorlash;
 madaniyatlarni uzatib turish orqali ijtimoiy hayotning barqarorligini ta'minlash;
 ma'lum jins yoshi va ijtimoiy-kasbiy guruhlarning qiziqishlarini hisobga olgan holda ijtimoiy munosabatlar doirasida jamiyat a'zolarining harakatini tartibga solish.
Tarbiya jarayoni – tarbiyaviy ishlar, tadbirlarning doimiy harakatdagi zanjiridan iborat.
Tarbiyaviy tadbirlar – turli xil moddiy va ma'naviy ehtiyojlarga javob beruvchi, tarbiyaviy maqsadlarnipg yagona majmuasiga bo‘ysundirilgan, bir-biri bilan o‘zaro hamkorlik qiluvchi, o‘zida bir butun ta'limni ko‘zda tutgan tarbiyaviy ta'sir majmuidir.
Tarbiya – tarbiyachi va bolalarning izchil, tizimli o‘zaro harakati jarayoni. Qo‘yilgan maqsadga erishish uchun tarbiyaviy ishlar tizimli yo‘lga qo‘yilishi lozim;
 yaxlitligi. Ya'ni tarbiya jarayoni maqsad, vazifa, mazmuni, shakl, metod va vositalarining birligi. Bolani tarbiyalash jarayoni yaxlit tavsifga ega bo‘lganligi bois tarbiyaviy ta'sirning ham to‘laqonli bo‘lishiga erishish lozim;
 variativligi. Tarbiya jarayoni xilma-xil ko‘rinishda amalga oshirilib, mazkur holatda bolalarning individual rivojlanishidagi o‘ziga xosliklar, tarbiyaviy jarayonga munosabati, ijtimoiy tajribalari alohida ahamiyat kasb etadi;
 natijalarning oldindan aniqlanmasligi. Tarbiya jarayoning murakkabligi shundaki, mazkur jarayon o‘z mahsulini yillar davomida ko‘rsatadi. Kutilgan natijaga erishish ham tarbiyachining kasbiy mahoratiga, ham bolaning shaxsiy faolligiga bevosita bog‘liqdir;
 ikki tomonlamalilik. Tarbiya jarayonining borishi ikki yo‘nalishda amalga oshadi: tarbiyachi – bola (to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqa) va bola – tarbiyachi (qayta aloqa).
Tarbiya qonuniyatlari – bu bir tomondan, ijtimoiy hodisa sifatida tarbiyaning xususiyatlari, ikkinchi tomondan, shaxsning rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan barqaror aloqalar.
Tarbiya jarayonining quyidagi umumiy qonuniyatlari mavjud:
 ijtimoiy muhitning ob'ektiv va sub'ektiv omillariga bog‘liqligi. Ob'ektiv omillar tarbiyani tashkil etish shart-sharoitlari (moddiy-texnik, ijtimoiy, madaniy, sanitar-gigienik) orqali yuzaga chiqsa, sub'ektiv omillarga tarbiyachi va bolalar, ularning o‘zaro birgalikdagi harakati, murakkab aloqalar, psixologik muhit va boshqalarni kiritish mumkin;
 tarbiyaning shaxsning rivojlanishi bilan birligi va o‘zaro bog‘liqligi. Tarbiya jarayoni bolalarning yosh davri rivojlanishi xususiyatlarini hisobga olgan holda tashkil etilishi; qo‘yilgan maqsad vazifalar bolalarning yosh xususiyatlariga to‘liq mos kelishi lozim;
 faoliyat va munosabatni e'tirof etish shaxsning ijtimoiy qimmatli fazilatlarini shakllantirishning negizi va asosiy manbai. Bolalarning faoliyatga jalb etish orqali ularda mavjud jarayonga nisbatan munosabatni aniq baholay olish mumkin. O‘z navbatida munosabat bildira olish bolaning faoliyatga tayyorligini ko‘rsatadi;
 bolalarning o‘zaro tarbiyaviy ta'siri, o‘zaro munosabatlari hamda faol faoliyati o‘rtasidagi bog‘lanish. Bolalar bir-birlariga o‘zaro ta'sir etishlari va mazkur imkoniyatdan oqilona foydalana olish tarbiya jarayonining ta'sirini kuchaytiradi. Ularning o‘zaro munosabatlarining barqarorligi, shuningdek, birgalikdagi faoliyati ularda jamoaviylik, o‘zaro ishonch, mehribonlik, bir-birlari uchun qayg‘ura olish, hamdardlik, bag‘rikenglik kabi fazilatlarning qaror topishiga ko‘maklashadi;
 tarbiya va o‘zini-o‘zi tarbiyalashning intensivligi. O‘z-o‘zini tarbiyalash – bu shaxsning o‘zini, shaxsiy sifatlarini takomillashtirishidir, zamon talabiga javob beradigan darajada ongli intilishidir. O‘z-o‘zini tarbiyalash yaxshi tarbiya natijasida yuzaga kelib, shaxsning o‘z-o‘zini kamolga yetkazishiga olib keladi. O‘z-o‘zini tarbiyalash bevosita bolalar hayot mazmuni, ularning qiziqishlari, u yoki bu yosh davridagi xarakterga bog‘liqdir. O‘z-o‘zini tarbiyalash muhim ahamiyatga ega bo‘lib, bolaga o‘z imkoniyatlarini to‘g‘ri baholay olish, o‘zidagi ijobiy va salbiy jihatlarni aniqlay olish imkonini beradi;
 bolaning “ichki olami”ga ta'sir etishning intensivligi(G.I. Щukina). “Bolaning ichki olami” deganda motiv, ehtiyoj, emotsiya, intellekt kabilarning birligi tushuniladi. Tajriba, bolaning ehtiyojlari orqali sinaladigan tashqi muhit ta'siri uning yutug‘i sifatida yuzaga keladi. Aynan tarbiyaviy jarayonda tashqi ta'sir bolaning ichki muvafaqqiyatini kuchaytiradi;
 bolalarda verbal va sensomotor jarayonlarning rivojlanish darajasi va pedagogik ta'sirni hisobga olish (G.I.Shukina). Amaliyot ko‘rsatadiki, hamma vaqt ham bolaning aqliy rivojlanishi uning verbal nutqi va harakatga doir sensomotor ko‘rsatkichlariga mos kelavermaydi. Nazariy bilimlarga oson va erkin tayanuvchi bolalar uchun ba'zan elementar amaliy harakatlar, sohada mehnat faoliyatiga doir operatsiyalarni, jismoniy mashqlarni bajarish qiyin va murakkablik qiladi. Shuning uchun bolalarda verbal va senmotor jarayonlarning rivojlanish dinamikasi bilan pedagogik ta'sirning uyg‘unligiga erishish lozim.
Tarbiya tamoyillari – bu tarbiyaviy ishning yo‘nalishiga, mazmuniga, metodlari va tashkil etilishiga, tarbiya jarayonining ishtirokchilari orasidagi munosabatlarga qo‘yiladigan asosiy talablar ifodalanadigan dastlabki qoidalardir.
Tarbiya jarayoni quyidagi tamoyillar asosida boshqariladi:
Maqsadga qaratilganligi va g‘oyaviy yo‘nalganligi. Tarbiya jarayonida maqsadning aniq belgilanishi kutiladigan natijaga erishishni kafolatlaydi.
Yuksak ma'naviyatli inson bilimli, ma'lum kasb-hunar sohibi, o‘z Vatanining sodiq fuqarosidir. O‘z davlati qonunlarini biladigan va ularga amal qiladigan, yurti bilan g‘ururlana oladigan inson. O‘z Vatani boyliklarini saqlaydigan, uni yanada boyitadigan, go‘zalliklaridan bahramand bo‘ladigan shaxs. U har qanday zararli illatlarga qarshi kurashadigan, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni avaylab asraydigan insondir.
Tarbiyaning hayot va mehnat bilan bog‘liqligi. Maktabgacha ta'lim tashkiloti bola uchun boshlang‘ich va asosiy tarbiya maskani hisoblanib, aynan tarbiyaning hayot va mehnat bilan bog‘liqligi tarbiya tizimida katta o‘rin tutadi. U tarbiyachidan ikkita asosiy yo‘nalishda faoliyatni amalga oshirishni talab etadi:
1) bolalarni kishilarning mehnat faoliyati bilan keng tanishtirish;
2) bolalarni real hayotiy munosabatlarga, ijtimoiy foydali faoliyatning xilma-xil turlariga jalb etish.
Tarbiyaning mehnat bilan bog‘liqligini oqilona amalga oshirish tarbiyachidan bolalarning quyidagi ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lishlariga erishishni talab etadi:

• 
  bolalarning mehnatning jamiyat va uning har bir a'zosi uchun ahamiyatini tushunib yetishlari;
  
• 
  moddiy va ma'naviy boyliklarni yaratuvchilar mehnatini hurmat qilish;
  
• 
  bolalarni o‘z ustida ishlashlari, muntazam ravishda mehnat qilishga odatlanish;
  
• 
  bolalarni kasb-hunarga oid tushunchalarni o‘zlashtirib borishlari va ular haqida ma'lumotga ega bo‘lishlari;
  
• 
  moddiy va ma'naviy boyliklarga mas'uliyatli munosabatda bo‘lish.
  

Tarbiyaning hayot va mehnat bilan bog‘liqligi tamoyili mazkur tamoyilning alohida tomonlarini ochib beruvchi quyidagi qoidalar asosida amalga oshirishni talab etadi:

• 
  Bolalarning ijtimoiy va mehnat tarbiyasida mavhumlik va yuzaklikdan voz kechib, ularning aniq va mahsuldor faoliyatga jalb etish. Mashg‘ulotlar jarayonida izchillik va ketma-ketlikka rioya etish zarur.
  
• 
  Tarbiyachi oila bilan o‘z faoliyatini muvofiqlashtirgan holda, har bir bolaga ularning jamiyatga qo‘shadigan munosib hissasi uyda va maktabgacha ta'lim muassasasida kattalarga yordam berish ekanligini tushuntirish.
  
• 
  Bolalar odatda doimiy ravishda faoliyatning biror turi bilan shug‘ullanishga intiladi, ularning tabiati uchun sustlik, bekor o‘tirish kabilar xos emas. Agar tarbiyachi mazkur jihatni hisobga olmasa, bolalarning ijtimoiylashuviga o‘zining salbiy ta'sirini ko‘rsatadi.
  
• 
  Mazkur tamoyilni amalga oshirish tarbiyaviy ishlar jarayonida o‘lkashunoslik materiallaridan keng foydalanishni talab etadi.
  
• 
  Bolalar bilan birgalikda hayotiy masalalarni muhokama qilish, ularni o‘z xulosalarini aytishga o‘rgatish ularda insonparvarlik va fuqarolik hissini uyg‘otishga xizmat qiladi.
  
• 
  Tarbiyaning hayot bilan bog‘liqligi tamoyilini muvafaqqiyatli amalga oshirish uchun mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy sohadagi islohotlari bilan bog‘liqlikda tarbiya mazmuni va metodikasini qayta ko‘rib chiqish va yangilab borish lozim.
  
• 
  Tarbiyaviy jarayon shunday tashkil etilishi lozimki, bolalar to‘la qoniqish hosil qilishlari uchun ularning mehnati kishilar va jamiyatga zarur ekanligini his eta olishlari zarur.
  

Bola shaxsini rivojlantirishda tarbiyaning yetakchilik roli pedagogning ham yetakchilik rolini, uning har bir bola shaxsini shakllantirish uchun mas'uliyatini qaror toptiradi.