8 – Amaliy ish Geologik xaritalar va ularning turlari. Geologik kesma va stratigrafik ustun tuzish usullari. Tog’ kompasi

 

Ishning maqsadi: Talabalarga geologic kesma tuzish usullarini o’rgatish. 

Geologik  kartalarda  tasvirlangan  tog'  jinslari  va  qatlamlarning  yotish    holatlari,    tabaqalanishi,   

lotologik  tarkibining  chuqurlik bo'ylab o'zgarishi hamda maydonning yuza sathi haqida to'laroq 

tasawurga ega bo'lish maqsadida geologik kesmalar chiziladi. 

Geologik  kesmalar  joylarning  geologik  tuzilishini  to'la  xarakterlaydigan  qilib  tuziladi. 

Buning  uchun  maydonda  qatlamlarning  gorizontal  va  monoklinal  holatda  yotgan  bo'laklari 

hamda  bukilmalar,  uzilmalar  va  otqindi  jinslar  tarqalagan  qismlari  ajratiladi.  Kesma  chizig'i 

yo'nalishi  qtlamlarning  cho'ziqlik  chizig'iga,  yotish  chizig'iga  va  daryo  vodiylariga  ko'ndalang 

qilib tanlanadi. Shunda qatlamlarning yotish holati va qalinligi kesmalarda aniq ko'rinadi. 

Tanlangan  yo'nalish  bo'yicha  kesma  tuzish  uchun  dastlab  bu  yo'nalishdagi  ikki  nuqta 

geologik  kartada  to'g'ri  chiziq  bilan  tutashtiriladi.  (14.1-  rasm,a).  Chiziq  uzunligi  tuziladigan 

kesma uzunligiga mos kelishi kerak. Bu chiziq kesma chiziq deb ataladi va uning har ikkala uchi 

shartli harflar (A-B) yaki raqamlar (1-1) bilan belgilanadi. 

Geologik  kesma  tuzishdan  oldin  millimetrovka  qog'ozga  kesmaning  topografik  asosi 

chizib chiqiladi. Uning gorizontal  va vertikal  masshtablari karta masshtabiga  mos kelishi zarur. 

Agar  yer  yuzasi  relyefining  o'zgarish  amplitudasi  katta  bo'lsa,  u  holda  vertikal  masshtab 

gorizontal  masshtabga  nisbatan  ancha  yirik  qilib  olinadi.  Qatlamlar  bukilmalar  hosil  qilgan 

bo'lsa,  ularning  vertikal  masshtabini  o'zgartirib  bo'lmaydi,  chunki  kesmada  tasvirlanayotgan 

bukilmalarning shakli butunlay o'zgarib ketishi mumkun. Bunday hollarda gorizontal va vertikal 

masshtablar bir xil bo'ladi. 

Chizilgan geologik kesmaning tepasiga uning  nomi,  masshatabi, tuzilgan  yih, ostiga  esa 

shartji belgilar, kesma tuzuvchining familyasi va boshqa kerakli ma'lumotlar yoziladi. 

Kesmani  tuzish  uchun  kartada  belgilangan  kesama  chizig'i  ustiga  millimetrovka  qog'ozi 

qo'yiladi.  Qog'ozga  kesma  chizig'i  bilan  gorizontal  chiziqlar  kesishgan  nuqtalar  tushiriladi.  Bu 

nuqtalarning  absolyut  balandliklari  aniqlanib,  nuqta  yoniga  yozib  qo'yiladi.  So'ngra  qabul 

qilingan  vertikal  masshtab  bo'yicha  kesma  chizig'iga  parallel  chiziqlar  o'tkaziladi.  Kesma 

chizig'ining  gorizontallar  bilan  kesishgan  joyidan  parallel  chiziqlarga  perpendikulyar  chiziqlar 

chiqarilib,  ularning  o'zaro  kesishgan  nuqtalarivertikal  masshtab  bo'yicha  belgilanadi.  Shundan 

so'ng  nuqtalar  o'zaro  tutashtirilib,  berilgan  yo'nalishdagi  kesmaning  topografik  asosi,  ya'ni  yer 

yuzasining relyefi tuziladi. (14.1- rasm, b). 

Kesma  chizig'i  bilan  stratigrafik  bo'linmalarning  kcsishishidan  hosil  bo'lgan  chegaralar 

nuqtalar  bilan  belgilab  chiqiladi  va  kesmaning  topografik  asosiga  tushiriladi.  Agar  maydonda 

to'rtlamchi davr  yotqiziqlari  va to'rtlamchi davrgacha  hosil  bo'lgan  yotqiziqlar uchrasa ularning 

qalinligi  burg'  quduqlari  yordamida  aniqlanadi.  So'ngra  jins  qatlamlari  vertikal  masshtab 

bo'yicha  kesmaga  tushiriladi.  Bir  xil  genetik  turga  yoshga  mansub  bo'lgan  jinslar  chegarasi 

o'zaro  tutashtiriladi.  Tubjoy  jinslarning  va  uzilmalarning  yotish  holatlari  aniq  o'lchovlar 

yordamida kesmada ko'rsatiladi. 

Kesmada  tasvirlanadigan  to'rtlamchi  davr  yotqiziqlarining  genetik  turiga  va  yoshiga 

qarab  rang  tanlanadi.  Jinslar  esa  litologik  tarkibi  bo'yicha  shartli  belgilarda  aks  ettiriladi  (14.1- 

rasm, v). 

Maydon  va  tarqalgan  qatlamlar  burmalangan  bo'lsa,  ularni  kesmalarda  tasvirlash  uchun 

dastlab  bukilma  asosida  joylashgan  qatlamlar  ko'rsatilib,  so'ngra  boshqa  qatlamlar  chiziladi. 

Antiklinal va sinklinal bukilmalarning o'qlari yuzasini, uzilmalarning yotish holatlarini ko'rsarish 

orqali kesmaga aniqlik kiritiladi. 

---

Geologik  kesmalarda  dastavval  uzilmalarning  yotish  holatlari  ko'rsatilib,  so'ngra 

qatlamlarning yotishi ularga moslab lushiriladi. (14.1-rasmga qarang).