8- mazvu: Estetika nazariyasi. Reja

Fojiaviylik - erkinlik va zaruratning o`zaro ta`siri jarayonida yuzaga keladigan va inson azob-uqubatlari, hayot uchun muhim bo`lgan qadriyatlarning o`limi va nobut bo`lishi bilan qator kechadigan hayotning o`tkir ziddiyatlari (to`qnoshuvlari)ni, vaziyatlar va sharoitlarni aks ettiruvchi estetika kategoriyasi.
Fojeaviylik go`zallik va ulug`vorlikka shunisi bilan yaqinki, u inson qadr-qimmati va buyukligi g`oyasidan ajralmagan holda, ularning zaruriyat kuchlari bilan to`qnoshuviga hamroh bo`ladigan ham erkin harakatlarda, ham azoblarda namoyon bo`ladi.
Insonning erkin harakati uni yo`q qiladigan muqarrar bir zaruratni amalga oshiradi, ushbu zarurat aynan odam uni yengib o`tishga yoki undan qochishga harakat qilganda quvlab yetadi.
Qadimgi davrda, shaxsiy ibtido rivojlanishning past darajasida bo`lganida, fojiaviylik shaxs va taqdirning o`zaro ta`siri orqali tasvirlangan (Moyra). Taqdir tabiatda va jamiyatda hukmronlik qiladigan egasiz kuch sifatida talqin qilingan. Moyralar inson hayotini aniqlaydi, lekin oldindan belgilangan tartibning o`ziga xos epizodlarini amalga oshirishi, erkin harakatlari orqali. Qahramon taqdirni o`zgartira olmaydi, lekin u sodir bo`layotgan narsalarni passiv ravishda qabul qilmaydi, unga faol qarshi chiqadi va shu bilan o`z erkinligini namoyish etadi.
O`rta asrlarda odamlarning irodasini Xudoning irodasiga bo`ysuntirish va boshqa hayotda, Xudo saltanatida adolatni tiklash va`dasi eng asosiy motiv bo`lgan. Fojia tamoyili yerdagi va samoviy ibtidolar to`qnashuvida yotadi.
Yangi davrda, shaxsiy boshlanmaning har tomonlama rivojlantirilishi bilan fojianing manbai sub`ektning o`zi, uning ichki dunyosining teranlari va ular bilan shartlangan xatti-harakatlardir. Masalan, Shekspirning fojialari qahramonlari.
Gegel fojia manbaini axloqiy mohiyatning iroda va bajarilish sohasi sifatida o`zini o`zi bifurkatsiyalashida ko`rdi. Yangi asr odami o`z fojiasida boshiga tushgan dahshat va azoblarda o`zi aybdor. Ammo to`qnashayotgan kuchlarining o`limi buzilgan muvozanatni boshqa yuqori darajaga qayta tiklaydi va shu tariqa Gegelning fikriga ko`ra, ruhning tarixiy o`z-o`zini rivojlantirishiga yordamlashgan holda universal substantsiyani ilgari suradi. Shu bois Hegel uchun fojianing rangi oqdir: fojiaviylik odamlarni tozalovchi ta`sirga ega (katarsis), ularni yovuzlikka qarshi kurashishga chorlaydi.
Fojiaviy asarning asosiy vazifasi - bu inson qadr-qimmatini tasdiqlash, inson imkoniyatlarini kengaytirish, tarixan shakllangan, ammo eng kuchli va faol, yuqori ideallardan ilhomlanganlar uchun tor bo`lib qolgan chegaralarni buzish.
Hayotdagi va san`atdagi fojiaviylikning aksi bu kulgilikdir.