8-bob. Mehnat va ish haqi hisobi

mazmuni
Debet
Kredit
D aro m ad n i aks ettirish 
(u n d irilad ig an su m m a 
k am o m ad sum m asidan 
y u q o ri) - ay b d o rlar 
an iq lan g an
4 7 3 0 - ay b d o r yoki 
m oddiy ja v o b g a r 
sh ax sd an undirilishi 
lozim boMgan kam
ch iq q an aktivning 
b o zo r q iy m atig a
5910 - kam ch iq q an
ak tiv n in g ch iq ib
k etishidan k o 'rilg a n
z arar sum m asiga,
9310 - ay b d o r sh ax s yoki 
m oddiy ja v o b g a r 
shaxsdan un d irilish i 
lozim boMgan kam
chiqqan ak tiv n in g b o zo r 
q iym ati bilan u n in g
c h iq ib ketishidan
238

---

k o ‘rilgan z a ra r sum m asi 
o ‘rtasid ag i farqqa
Z aram i aks ettirish (kam
chiqqan a k tiv n in g b o zo r 
qiym ati k am o m ad
sum m asidan p a st) - 
ayb d o rlar aniq lan g an
4730 - a y b d o r yoki 
m oddiy ja v o b g a r 
sh ax sd an undirilishi 
lozim b o ‘lgan kam
ch iq q an ak tiv n in g
b o zo r q iym atiga; 
9430 - ay b d o r yoki 
m oddiy ja v o b g a r 
shaxsdan undirilishi 
lozim boMgan kam
chiqqan ak tiv n in g
b o zo r qiym ati bilan 
uning ch iq ib ketishidan 
k o 'rilg a n z arar 
sum m asi o ‘rtasidagi 
farqqa
5910 - k am chiqqan 
ak tiv n in g chiqib 
ketish id an k o ‘rilgan 
zarar su m m asig a
Agar aybdor shaxsdan undiriladigan summa kam chiqqan 
obyektning qoldiq qiymatidan yuqori boMsa, unda korxona umumiy 
tartibda soliqqa tortilishi lozim boMgan daromadni oladi.
Aybdor shaxsdan undiriladigan summa kam chiqqan obyektning 
qoldiq qiymatidan kam boMgan hollarda korxona zarar ko‘radi, u ham 
daromad (foyda) soIigMni hisoblashda soliqqa tortiladigan bazani 
oshiradi. Yagona soliq, yalpi daromad soligM va yagona soliq toMovi 
toMovchilari boMgan korxonalarda esa bunday holda soliq oqibatlari 
yuzaga kelmaydi.
Amaliyotda har doim ham kamomadning aniq aybdorlarini 
belgilash yoki moddiy javobgar shaxsdan kam chiqqan obyekt qiymatini 
undirishga muvaffaq boMinmaydi. Ushbu hollarda korxona kam chiqqan 
obyekt bo‘yicha barcha xarajatlami boshqa operatsion xarajatlar 
tarkibida aks ettirib, o ‘z mablagMari hisobiga hisobdan chiqarishi kerak. 
Tegishlicha, olingan zarar summasi daromad (foyda) soligMni hisoblab 
chiqarishda soliqqa tortiladigan bazani oshiradi, biroq yagona soliq,
239

---

yalpi daromad solig‘i va yagona soliq to ‘Iovi hisob-kitobida hisobga 
oiinmaydi.
Undirib olinishi gumon bo‘lgan debitorlik qarzlari korxona 
rahbariyatining qaroriga muvofiq dargumon qarzlar bo‘yicha rezervlar 
hisobidan yoki bunday rezerv tashkil etilmagan bo‘lsa, ushbu 
qarzlam ing korxona zararini ko‘paytirish hisobiga (yoki sof foyda 
hisobidan ) hisobdan chiqariladi. D a’vo qilish muddati tugagan barcha 
kreditorlik qarzlari xo‘jalik faoliyati natijalariga, y a’ni foydaga olib 
borilishi lozim.
Har xil debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblaming sintetik 
hisobi 8-jumal-orderda, analitik hisobi esa har bir debitor va kreditor 
doirasida 7-vedomostda yuritiladi. Buning uchun vedomostda chorak, 
yarim yil va yil mobaynida bo'lishi mumkin bo‘lgan operatsiyalardan 
kelib chiqqan holda har bir debitor va kreditorlarga m o'ljallangan qator 
ajratiladi. Bu vedomostga yozuvlar dastlabki hujjatlaming m a’lumotlari 
asosida yoziladi. Ular aylanma vedomost tamoyillariga asoslangan 
bo‘lib, 
kreditli 
aylanmalar 
tegishli 
schyotlaming 
debeti 
bilan 
korrespondensiyalanadi. Oy oxirida har bir debitor va kreditor bo‘yicha 
hamda hamma debitor va kreditorlar bo‘yicha yakun aniqlanadi.
0 ‘z-o‘zini tekshirish uchun savollar
1. Korxona xodimlarining shaxsiy tarkibiga kimlar kiradi?
2. Mehnat haqini hisoblashda dastlabki hujjatlami rasmiylashtirish 
tartibini tushuntiring.
3. Ish haqi va unga tenglashtirilgan to ‘lovlarga nimalar kiradi?
4.M ehnat va ish haqida majburiy ushlanmalami hisoblash 
metodikasini aytib bering?
5. Asosiy va qo‘shimcha ish haqiga qanday ish haqlari kiradi?
6. Mehnat ta’tili va uni hisoblash tartibini tushuntiring.
7. Kasallik varaqasi bo‘yicha mehnat haqini hisoblash tartibini 
izohlang.
240