8-bob qurilish ekologiy asi tayanch iboralar

135





Ekotizimlar inson faoliyatini muvozanatli yo‘lga o‘tkazishda juda muhim namuna sifatida manba bo‘ladi. Jumladan:

• 
  tabiiy jarayonlar ko‘proq davriy bo‘ladi;
  
• 
  quyosh nurlari energiyasining oqimidan va organik ombor- lardan ishlaydi;
  
• 
  pastgi qismlaming funksiyalarining bajarilishini turli tusga kiritib, har bir chegaradagi eguvchanlikni qo‘llab-quwatlaydi;
  
• 
  turli xil chegaralardagi funksiyalami ortig‘i bilan bajarib, har bir chegaradagi muvozanatni qo‘llab-quwatlaydi;
  
• 
  murakkab jamoalaraing kooperativ aloqalarini rivojlantirib, materiallaming samarali foydalanishini qo‘llab-quwatlaydi;
  
• 
  tashqi atrof-muhitning o‘zgarishlariga javoban moslanuvchan va taraqqiy etish uchun yetarli turli xil ma’lumotlami hamda funksiyalami qo‘llab-quwatlaydi.
  

Inson faoliyati sanoatning quyi tizimiga tabiiy tizimlami loyihalashtirish tartiblarini qo‘llanilishining turli xil yo‘llarini ko'rib chiqadi. Tiklanmaydigan resurslardan foydalanishga asoslangan iqti- sodiyotning harakatlanishini qayta loyihalashtirishni olib boradi.
Sanoat tizimlarini rejalashtirish ekologik tizimlaming model- larini moslashishiga asos bo‘lib, shakllanayotgan sanoat ekologiyasi yangi-yangi intizomdir. Ekologik sanoatning xususiyatlarini tasvir- laydigan sanoat simbiozini²³, atrof-muhitning dizaynini, sanoat me- tabolizmini, ekologik toza ishlab chiqarishni, ekologik samara- dorlikni va boshqa yangi terminlami o‘z ichiga olish uchun oxirgi izlanishlarda sanoat ekologiyasi qayta ko'rilib kengaytirilmoqda. Texnologik vositalardan yana ham kengroq foydalanish uchun hozirgi mavjud sanoat chiqindilarining oqimini boshqa sanoat jarayonlariga manba sifatida ishlatish uchun sanoat simbiozi ekotizimni kuzatishdan hosil bo‘lganlami dars mashg‘ulotlarida foydalanishga e’tibor qaratadi. Mahsulot materialining tarkibiy qismlarini qayta ishlatish va ishlashda paydo bo‘layotgan intizom, atrof-muhitni rejalashtirish inson loyihalashtirish jarayonini o‘zgar- tiradi. Manbalami ishlatish foydaliligini ko‘paytirishni ko‘zlab,


²³ Simbioz - ikki xil organizmning muayyan bir muhitda bir-biriga foyda yoki zarar keltirib, birga yashashi.


136





manbalami ishlatish va sanoat chiqindilarini ishlab chiqarish haqida tushunchalami olish uchun sanoat metabolizmi sanoatning kirish, jarayon va chiqishlarini ko‘radi. Materialllarni ishlatishning ti- zimli qisqarishi va nazorat qilish hamda mahsulot hayotining oxiriga qadar xom ashyo sifatida foydalanishdan sanoat jara- yonlarining zanjiri bo‘ylab ifloslanishning oldini olish ekologik toza ishlab chiqarishdir. Ekologik samaradorlik ishlab chiqarish kompaniyalarini tovar va xizmatlarga material va energiyani ishlatishni kamaytirishga, zaharli chiqindilami kamaytirishga, materiallami qayta ishlab chiqarish xususiyatiga ega qilib chiqa- rishga, materiallaming muvozanatli ishlatishni ko‘paytirishga, mahsulotning chidamligini ko‘paytirishga hamda xizmat ko‘rsatish qizg‘inligini oshirishga chaqiradi.
Iqtisodiy Hamkorlik va Rivojlanish Tashkiloti (Organization for Economic Cooperation and Development (OECD)ga kiradigan davlatlar, bu degani asosiy sanoatlashtirilgan davlatlarda sun’iy atrof-muhitni qurish va ishlatish barcha iqtisodiyot sohalaridan material va energiya manbalarining ishlatilishi eng katta hajmini tashkil etib, tabiiy tizimli modellami ishlatishdan eng katta foyda olishi mumkin demakdir.
Har ikkala bo‘g‘im (segment)da yangi binolami tashkil etadigan qurilish materiallarini ishlab chiqarilishini va hozirgi mavjud bino- lami buzib, qurilish materiallarini yangi va qayta loyihalash- tirilayotgan binolarda qoilanilishini, qanday qilib sanoat muvo- zanatlikga erishishini tushuntiradigan qurilish sanoati yaxshi xizmat qilishi mumkinligini sanoat ekologiyasi ichidagi qurilish ekologiyasi aniqlaydi. Boshqa sanoat tizimlari k^bi qurilishda o‘tkazish qobiliyatini aniqlash yoii orqah, ya’ni. “metabolizm”ni aniqlash bilan yordam ko‘satiladi. Ta’kidlangan ma’lumotda, ikkita tabiiy tizim va rivojlanayotgan sanoat ekologiyksidan olingan ma’lu- motlami ichiga olish uchun awalo olingan materiallaming davr- larini, ammo keng miqyosda hududiy energetik va material oqim- larining qurilish sanoatidagi imkoniyati ko‘rib chiqiladi. Shu- ningdek, uning tabiiy atrof-muhitga boigan munosabatini o‘rganadi. Ko‘pincha munosabatlarda qurilish sanoati boshqa sanoat tar- moqlaridan farqlanmaydi. Biroq shunga qaramay yetarlicha farqlar


137





mavjud bo‘lib, ulaming uzoq hayotiy davri va materiallaming xilma-xilligi alohida e’tibomi talab qiladi. Shunday qilib, ekologiyani bu sohasiga qo‘llash va uning metabolizmini tushunish harakatlari boshqa sanoat tarmoqlariga tutashmagan noyob muam- molarga olib keladi.
Bugungi taraqqiyot davrida ekologiya va qurilish industri- yasining to'qnashuvi yangi ilmiy yo'nalish “qurilish ekologi- yasi”ning shakllanishiga asos bo‘ldi.
Qurilish ekologiyasining paydo bo'lishi ekologiya fanining yangi qirrasi bir tomondan qurilish faoliyati atrof-muhit iflos- lanishining eng yirik manbasi va sayyoraning qayta tiklanmaydigan resurslarini sezilarli iste’raolchisi sifatida qolayotgani davom etayotgan bo‘lsa, boshqa tomondan esa ekologik krizisdan chiqish va boshqa iqtisodiyot tarmoqlari kabi qurilish tarmog‘iga o‘tish barqaror rivojlanish yo‘lining keskin zaruriyatini yuzaga keltirdi.