8-Ma’ruza: Sifat, son, olmosh so’z turkumi Sifat

Foydalanilgan adabiyotlar:
1.Abdurahmonov O’. Rustamov A. Qadimgi turkiy til.-Toshkent, «O’qituvchi» 1982.
2.Abdurahmonov N. Qadimgi turkiy til.-Toshkent, 1989.
3. Azimov I., Rahmatov M. Qadimgi turkiy til. –TDPU, 2005
Olmosh
Hozirgi turkiy tillarda olmoshlar nomlash va so’z yasash xususiyatga ega emasligi bilan boshqa so’z turkumlaridan farq qilgani kabi, qadimgi turkiy tilda ham ana shu xususiyatlarga ega.
Olmoshlar ot, sifat, son o’rnida qo’llanadi. U o’zining semantik xususityati va vazifasiga ko’ra bir necha turlarga bo’linadi.
1. Kishilik olmoshi. Kishilik olmoshlari qadimgi turkiy tilda quyidagicha ko’rinishda bo’ladi: I shaxs birligi – mәn, bən, II shaxs birligi – sәn, III shaxs birligi – ol, ul; I shaxs ko’plik - biz, bizlәr, II shaxs ko’plik – siz. Bu forma ba’zan II shaxs birlik ma’nosida qo’llanib tinglovchiga nisbatan hurmat bildiradi. III shaxs ko’pligi - ular, anlar. XSH-XIV asrlarda ham, asosan, ular, anlar formalari qo’llangan. XV asr va undan keyingi davrda alar formasi qo’llangan.
III shaxs– ol, ul olmoshlari egalik va kelishik affikslari bilan turlanganda va ko’plik qo’shimchasini olganda esa an, ən shaklini olgan, ya’ni uning tarkibida fonetik o’zgarish sodir bo’ladi. Masalan:

Kelishiklar	I sh. birlik	I sh. ko’plik	II sh. birlik	II sh. ko’plik	III sh. birlik	III sh. ko’plik
Bosh kelishigida	mən, bən	biz/lər	sən	siz/lər	ol	anlar
Tushum kelishigida	məni, bəni	bizni	səni	siz/n/i	anы	anlarnы
Qaratqich kelishigida	məniң, bəniң	biziң	səniң	siziң	anың	anlarnың
Jo’nalish kelishigida	məңə, bəңə	biziңə	səңə	siziңə	aңa,aңaru	anlarqa
O’rin-payt kelishigida	məntə, bəntə	bizintə	səntə/də	siznitə/də	Anta, anda	-
CHiqish kelishigida	-	-	-	-	-	-

2. O’zlik olmoshi. Qadimgi turkiy tilda өz dan tashqari, kәntү (kәndү) so’zi ham ishlatilgan. Өz aslida ot bo’lib, u «nafs» va «jon» ma’nolarida ishlatilgan. O’zlik olmoshi ma’nosi va grammatik xususiyatlari jihatidan hozirgi turkiy, jumladan, o’zbek adabiy tilidagi o’zlik olmoshidan farq qilmaydi.

Өz olmoshi aniqlovchi vazifasida kelib, aniqlanayotgan predmetning ma’lum shaxsga qarashliligini, xosligini ta’kidlab ko’rsatadi. Masalan: bәn өzүm uzun yәlmәg yәmә ыttыm oq. (T) Өzүm qarы boltыm (T).
3. Ko’rsatish olmoshlari. Qadimgi turkiy tilda qo’rsatish olmoshlarining ol, bu ko’rinishlari bo’lgan.
VI-X asrlarda ko’proq ol: Ol əki kisi, bu (bu yolun), anta , bol, anы kabi ko’rsatish olmoshlari ishlatilgan. Bu olmoshlarning funktsiyasi turlicha bo’lgan. Misollar: Toquz Og’uz bəgləri buduni, bu sabыmыn ədgүti əshid! (KT-2). Bu yərdə olurup Tabg’ach budun birlə tүzүltүm (KT). Ol matы ayыg’ yoq Tүrk qag’an. Anta ko’rsatish olmoshi o’sha, o’shanda, o’shanday, shu kabi olmoshlar o’rnida qo’llanilgan.
Ko’rsatish olmoshlari kelishiklar bilan turlanganda, olmoshlar tarkibida fonetik o’zgarish sodir bo’ladi. (Kishilik olmoshi bilan bir xil, jadvalga qarang). Anda kəsrə inisi qag’an bolmush ərinch, og’lыti qag’an bolmush ərinch (KT.)
4. So’roq olmoshlari. Qadimgi turkiy tilda kim (kimi), nə, qanы, qay kabi so’roq olmoshlari ishlatilgan. Masalan: (nima so’roq olmoshi ma’nosida) bәn sәңә nә ayayыn (T). (qanday, qay holda so’roq olmoshi ma’nosida) nә basыnalыm ,tәgәlim (T). (Qanday so’roq olmoshi ma’nosida) nә buңы bar әrtәchi әrmish?(T)
VI-X asrlarda nəң-nəң, nə, qanы, kim kabi so’roq olmoshlari ko’proq ishlatilgan.
Nәң nәң so’roq olmoshi esa faqat VII-VIII asr obidalariga xosdir: Nәң nәң sabыm ərsər baңgu tashqa urtыm (KT). Nәң so’roq olmoshi ba’zan har ma’nosida ham qo’llangan: nәң yәrdәki qag’anlыg’ bodun…(T).