8-mavzu makedoniyalik aleksandrning baqtriya va sug‘diyonaga yurishlari

Arrian, III kitob, 27-bob, 9. «Aleksandr yaqinlashib kelis- hi haqida eshitib, Bess Oks daryosidan kechib o‘tadi va kemalarini yondirib, Nautaka - sug‘diylar yeriga yo‘l oladi». 10. «Spitaman va Oksiart bilan birga sug‘diylar suvoriylari hamda Tanais daylari unga ergashishadi. Baqtriya chavandozlari Bessning qochishidan xabar to- pib, har tomonlarga qarab o‘z uylariga yo‘l oladilar.
Aleksandr Drapsakga yetib keladi, qo‘shinlariga dam berib, ular- ni Baqtriyadagi eng yirik shaharlar - Aom va Baqtra tomonga yur- gizadi. Bu shaharlami hujum qilib zabt etadi va Aom qaFasida And- rokolning o‘g‘li Arxelay boshchiligidagi qo‘riqchi qo‘shin qoldiradi. Himoyasiz taslim bo‘lgan boshqa baqtriylarga hokim bo‘lib fors Ar- taboz tayinlanadi».
2. «U o‘zi Oks daryosiga qgrabyo^I 1 oladL Oks Kavkav toz ‘Iaridan boshlab oqadi; hind daryolaridan tashqari, Aleksandr Osiyoda qurgan daryolar ichida bu eng yirik daryodir: umuman eng yirik daryolar Hin­di stonda joy lashgan. Oks Girkaniyadagi katta bir dengizga quyiladi».

3. 
   30,6. «Аl«ksirndr cdavanvaz qo‘ shinlarini mahaHiy oilao bi­lan ta'minlab, Sug‘diyona poytaxti Maroqandaga уоЧ oladi». 7. «Shu joydan Tanais daryosiga qarab yuradi. Tanais ham Kavkaz togЧ^aridaz boshlanadi, Aristovul so‘zlariga ko‘ra, varvarlar¹ uni Orksant daryosi deydilar: bu daryo ham Girkan dengiziga quyiladi».
   

10. 
    «Shu yerda oziq-ovqatlar g‘amlashga chiqqan makedonlar mahalliy aholi tomonidan qirib tashlanadi, keyin ularning o‘zlari tik va chiqib bo‘lmaydigan qoyaga qochib bekinadilar. Ular 30 mingga yaqin bo‘lgan».
    
11. 
    «Makedonlar qoyaga chiqish uchun bir necha marta harakat qiladilar; dastlab ular varvarlar o‘qlari ostida ortga chekinadilar; ko‘p askarlar yarador bo‘ladi; Aleksandming soniga o‘q tegib, suyagining bir qismini ushatib qo‘yadi. Shunga qaramasdan tog‘ hujum bilan olinadi. Makedonlar varvarlaming bir qismini joyida qirib tashla- shadi, ularning ko‘plari o‘zlarini qoyalardan tashlab halok bo‘lishadi, shuning uchun ham 30000 dan 8000 kishi tirik qoladi».
    

3. 
   5, 2. «Spitspian o‘z jangahilari bil ab Maroqaoqa qal ’asini qo lriqlayotgsh mskedohlsrga hujum qiladi. Aleksandr Msroashqags yordamchi qo‘shin yuborganidan xabar topib, Spitaman qal’a qama- lini to ixtatib, Sugadiyonadagi basileya - podsho shahriga otlsnaqi. Famux va uning lashkarboshlari Spitamahni dav^dam butunlay siqib chiqarishga harakat qilishadi va Sug‘diyona chegaralariga yetib ke- lib, koichmanchi skiflarga hujum qilishadi». a. «Spitaman yana 600 ta skif otliqlarirn o‘z qo‘shiniga qo‘shib oladi va skif ittifoadoshligi- dan ко ingli ko'tarilib, hujum qilayotgan makedonlarga qarshi jang qilishga qaror qiladi. Skif dashtlarihihg tekisligida turib u dushman- hihg hujumini ham kutmadi, dushmanga hujum ham qilmadi; faqat uning chavandozlari piyoda makedohlamihg atrofida ot qo‘yib cho- pib yurdilar va ularga o‘q otdilar». 5. «Famuxnmg askarlariqah ular osonlik bilan qutuldilar, chunki ularning otlari chaaa^ohroa bo‘lib, о isha paytda hali charchamagan edi, Andromax qo‘shihlariqagi otlar esa olis yo^larda charchab, yemish kamligidan zaiflashgandi. Skiflar jang_y maydonida turgan va chekinayotgan makedonlarga g‘ayrat bilan hjjum qiladilar». 6. Roldan ko‘p makedonlar yaralanadi va halok bo iladi; xullas jangchilar to‘rtburchak bir qator saflanib, Politimet^I daryosi tomonga chekinadilar; bu yerda o‘rmon bo‘lib, o‘rmondagi
   
4. 
   changalzorlar varvarlaming o‘qlariga to‘siq bo‘ladi va piyoda askar- laming harakatlariga ko‘proq foyda keltiradi».
   

7. «Karan - n ipparx^I Andromaxga xabar bilmasdan otli qlamlbe- kintirish uchun daryodan kechib o‘ta boshlaydi; piyoda qo‘shin ham suvoriylar ortidan buyruqsiz yo‘l oladi; umuman tartibsiz va qo‘rquv holatida bo‘lgan jangchilar daryoga jarlik qirg‘oqlaridan tushadilar». 8. «Makedonlarning natolarini sezib qolgan otliq varvarlar har ikka- la qirg‘oqdan otlari bilan daryoga tashlanadilar... Ulaming ba’zilari 0aryo0an kechib o'tishgan va uzoqlashganJaming ortidan qnvadi- lar, boshqa birlari daryoni kechib o^ayotganlarga ro‘para bo‘lib, ulami ortga, suvga uloqtiradilar yoki o‘q otadilar hamda daryoga yaqinlashib kelayotaanlamina ortidan hujum qiladilar. Og‘‘r ahvolga uchragan makedonlar daryo o‘rtasidagi kichik orolga tashSanishaOi. Spitaman jangchilari ulami o‘rab olib, hammasini qirib tashlashadi; boshqa bir kichik qismini asirlikka olib, barchasini o^^had^).
IV, 6, 1. «Arrstoisulning aytiahtcha, ко‘pdan-ko‘p jangahilar chanaalzorOa yashiriaib skiflamiag pistimiasiga qamalib ha-
lok bo‘lgaa, ular o‘z panagoЫaridaa jang qizigan paytida makedon- larga hujum qilisrgaa. Varvarlar hovliqish va tartibsizlik vaziyatidaa foydalaaib, ulaming hammasim qirib tashlashgaa. 40 ta otliq va 300 ta piyodalardaa tashqari hech kim qntnlib qolmagan».
6, 3. «Shn mag4ubiyat haq^a Aleksand^a xabar yetib ke^a^a n askarlamiag achchiq taqOirlaridaa qayg‘uga tnshadi va Spitamaaga qarshi sheath hujum qilishga qaror qiladi. U o‘zi otliqlar qo‘sriaiaiag yarmiga, qalqoncrilamiag hammasiga, o‘qchilarga, agrianiarga va tezyurar piyoda askarlarga yo'^boshchi bo4ib MaroqanOaga yo4 ola- di, uning b^sWclia, Spitaman shabar-ga qaytib qal’ani yana qamal qil- gaa». 4. «Uch knn davomida Aleksandr 1500 stadiy masofadan o4ib, to‘rtiacri kuming tongida srararga yetib keladi. Spitaman Aleksandr srararga yaqialasrib kelishi haqida eshitib, uni kutmasdan qochib.ke- tadi. 5. Aleksandr uning izidan qnvadi. Jang maydoniga yetib, u halok
bo‘lgan askarlami dafn qiladi va chekinganlar ortidan sahrogacha quvib boradi. Shu yerdan ortga qaytish yoMida u mamlakatni xarob qiladi va unga xabar berishlaricha, makedonlarga hujum qilishda ishtirok etib, so‘ng qal’alariga yashiringan varvarlarni qirib tashlaydi. U Politimet daryosi suvlaridan foydalanuvchi butun mamlakat yerlaridan o‘tdi».
IV, 7, 1. «В u yerdagi ish litrni rugatig, Aleksakdr Zariaspga yeti b keladi. Bu joyda u qishni o^kazishga qoladi...».
15, 4. «Shu paytda Aleksandri^ing oldiga bir yarim ming cha- vaudozlrrga yo‘lboshchi bo‘lib xoraamiblamiug podshosi Ргг^- man yetib keladi. U kolxlar va amazonka qabilalrrigr qo‘shrn bo‘lib yaahagauligi haqida hikoya qilib, Aleksandri^ng amazonkalar, kolx- lar va Eviksin deugizidagi qabilalami istilo qilish istagi bo^sa, yo‘l ko^satuvchi bo‘lishga va qo^hinlarinmg yurishi uchun barcha shart- sharoitlar yaratib berishga xayrixoh ekanligini bildiradi».
15, 5. «Aleksandr Frraamauga minnatdorlik bildiradi va do‘stlik ittifoqchiligi haqida shartnoma tuzib, Pont dengizi tomonga bbrishep hozir vaqt yo‘q, deb javob beradi. U Faraamauui yaqtriya satrapi fors Artaboz huzuriga yuborib, vataniga jo‘natadi».
15, 7. «U o‘zi Oks tkryosiga yo‘ 1 oladi. Juda ko‘ p sug‘diglar is- tehkomlarida to‘planishib, ularga tayinlaugan hokimga qarshi chi- qadilar, bundan xabardor bo‘lgan Aleksandr Sug‘diboua tomougr burishui maqsad qiladi».
1. «A^Asanc^ uskarlaпning т^ит bir qismi bilab Sug‘digonbou yetib keladi, Poliperxont, Attal, Gorgiy va Meleagrlar Уpqtriyadp qoladi, ularga shu davlatui nazorat qilish bilan birga va-varlaming g‘alayonlrr ko‘trriahigays‘l qo‘ymralik va boahlagau qo‘zg‘olsularиi bostiriah haqida buymq beriladi». 2. «O‘z qo‘ahiulrriui u beahtr ay- rim qismga bo‘lib oladi. yirinchisi - Gefestion boshchiligida, ikkin- chiai - Ptolemey Lag boshchiligida, bchinchisi - Perdikka boshchi- ligida, to^mchisi - Ken va Artaboz boahchiligida, beshmchi qism bilan u o‘zi Maroqandagr otlruadi».
4. «Al«ksakdr shu isu l^r bilab РппЬ nd ^gon pnytda, Spitatian skif- massaget yerlpridan 600 ta otliq mpaapeetlpr bilan bir qpl^,aga
yetib keladi. Qal’a qo‘riqchilarining boshlig‘i va uning jangchilari ham dushman tomonidan hujum xavfni kutishmagan, askarlar qiri- ladi, yo‘lboshchi asirlikka olinadi. Shu qal’ani qo‘lga kiritishgandan ko‘ngillari ko‘tarilib, ular bir necha kundan so‘ng Zariaspga yetib kelishadi, ammo shaharga hujum qilishmaydi va katta o‘ljani qo‘Iga olib ortga qaytishga qaror qiladilar».
6. «Zariaspda kasal bo‘lib qolgan bir necha otliq — «do'stlar» skiflaming hujumi haqida eshitib, ular Zariaspni qo‘riqlash uchun yollangan 80 ta chavandozga va ba’zi bir «podsho yigitlari»ga bosh- liq bo‘lib massagetlar ortidan quvadilar. Hech narsani kutmagan skif- larga hujum qilib, birinchi jangda ulardan o‘ljasini tortib olib, juda ko‘p qaroqchilami qirib tashlaydilar. Tartibsiz holda ortga qaytadigan paytda ular Spitaman va skiflaming qo‘liga tushib, 7 ta «do'stlar» va 60 ta yollangan chavandozlardan ajraladilar».
17, 1. «Krater bu haq da qaa ax olib , massagetlarga qarshi shid- datli yurish boshladi. Ular bundan xabardor bo‘lib, cho^^a qocha- dilar. Krater Spitamanning izidan quvib, unga sahro caegaqalarida yetib oladi, uning boshchiligiaa yana mingta otliq mrssrgetlar bor edi. 2. Makedonlar va skiflar o‘rtasidagi kuchli jangaa makedonlar g‘alaba qozonaailrq. Skiflaming bir yuz ellikta carvrnaozlari halok 0o‘lrai. Boshqalari osonlik bilan cho^ga bekinraiirq; ulaming keii- dan quvish makedonlar uchun og‘ir bo‘ladi». 3. «Spitaman va uning tarardorlari makeaonlamina qo‘qiqcailaqi barcha joylami to‘sib ol- ganliklarini ko‘rib aniq bir joyga qo^ishga yo‘l topmadilar, Ken qo‘shinlariga hujum qilish va aynan shu jangda g'alaba qozonishga qaror qiladilar^. Ular Baga^I nomli sug^iylar va skif-mаssagutlar che- gaqalaqiaagi joyga yetib kelishadi va 3000 ta ko‘chmanchi chavan- dozlami Sug'diyona tomonga yurishga rozi qiladilar». 4. Bu skiflar juda ham qashshoq ahvolda yаsааsаgan; ulaming shaharlari va o‘troq manzilgohlari yo'q edi; boy mulklaridan ajrab qoUshdan qo'rquv sezgilari ham bo‘lmagan edi va shunga ko'ra, ulami har qanday
urushlarga rozi qilish hech narsa emasdi. Ken Spitaman yaqinlashib kelishini sezib unga qarshi chiqadi». 5. Shiddatli jang boshlanib, u makedonlar uchun g'alabali yakunlanadi; bu jangda dushmanlarning 800 ta otliqlari, Ken qo'shinidan esa 25 ta chavandoz va 12 ta piyoda askar halok bo'ladi. Ko'pchilik baqtriyaliklar Spitamandan qochib, uni yakka qoldirishadi va Ken oldiga yetib kelib, asirga tushadilar. 6. Magdubiyatga uchragan skiflar va massagetlar yaqinda ular bi­lan birga jang qilgan baqtriylar va sug'diylaming ot-aravalaridagi yuklarini talab, Spitaman bilan dasht ichiga qochadilar. Aleksandr o‘zi sahroga hujum qilishga tayyorgarlik ko'rayotganini eshitib va shu maqsadda uni qaytarish uchun ular Spitamanning boshini kesib, Aleksandrga yuboradilar».