8-mavzu: O’qituvchining tarbiyachi sifatidagi mahorati. Reja: Tarbiyachilik mahoratining mazmuni

8-mavzu: O’qituvchining tarbiyachi sifatidagi mahorati.
Reja:
1. Tarbiyachilik mahoratining mazmuni va jarayoni
2. Tarbiyachilik mahoratining tarkibiy qismlari.
3. Tarbivaviv ishlarni rejalashtirish
Tayanch tushunchalar: Yuksak malakali kadrlar; ong mahsuli; tarbiya jarayoni; tarbiya ning maqsadi; komil inson tarbiyasi; о ‘qituvchining tarbiyachilik mahorati; tarkibiy qismlar; shaxsning umummadaniyat unsurlari; texnologil tizim; ijtimoiy psixologik tizim; o ‘z -o‘zini tarbiyalash; ixtiyoriylik; o'z о ‘zini anglash; inson kamoloti; tarbiyalash metodlari; ко‘p qirrali jarayon; obyektiv omillar; subyektiv omillar; tarbiyaning uzluksizligi; tarbi yctviy ish rejasi; tarbiyaviy tadbirlar; tarbiyalanganlik natijalari.
Tarbiyachilik mahoratining mazmuni va jarayoni
Har qanday jamiyatda barkamol avlodni tarbiyalash, voyaga etka zish va uni ma’lum bir kasbga vo‘naltirish og‘ir va mashaqqatli meh nat evaziga amalga oshiriladi. Bu mashaqqatli mehnat uzluksiz ta’lin va tarbiyaviy faoiiyatning mahsulidir. Jamiyat taraqqiyotida tarbiya ning o mini izohlab, Prezidentimiz I.A.Karimov quyidagi fikrlarin bayon etadi: “Ta’lim-tarbiya - ong mahsuli, lekin ayni vaqtda ощ darajasi va uning rivojini ham belgilaydigan omildir. Binobarin
ta’lim-tarbiya tizimini о ‘zgartirmasdan turib, ongni о ‘zgartirib bo'Imaydi. Ongni, tafakkurni о 'zgartirmasdan turib esa biz ko‘zlagan oli maqsad - ozod va obod jamiyatni barpo etib bo'Imaydi”. Yoshlam o‘qitish va tarbiyalash, zamonaviy bilimlarga ega bo‘lgan yuksak ma lakali kadrlami tayyorlashda, ayniqsa, o‘qituvchining tarbiyachi sifa tidagi o‘mi beqiyosdir. Xususan, mamlakatimiz Prezidenti I.A.Kari mov "Yuksak ma’naviyat - engilmas kuch” asarida o ‘qituvchininj kasbiy faoliyatiga shunday ta’rif beradi: “Barchamizga ayonki, insoi qalbiga yol, awalo ta ’lim-tarbiyadan boshlanadi. Shuning uchun qa chonki bu haqda gap ketsa, ajdodlarimiz qoldirgan bebaho merosn eslash bilan birga, ota-onalarimiz qatori biz uchun eng yaqin bo ‘lga\ yana bir buyuk zot - о‘qituvchi va murabbiylaming olijanob mehnati ni hurmat bilan tilga olamiz... Muxtasar qilib aytganda, maktab degai ulug' dargohning inson va jamiyat taraqqiyotidagi hissasi va ta’sirim nafaqat yoshlarimiz, balki butun xalqimiz kelajagini hal qiladigai о‘qituvchi va murabbiylar mehnatini hech narsa bilan о ‘lchab, qiyos lab bo 'Imaydi".
Mamlakatimizning kelajagi, mustaqil o’ ‘zbekistonning istiqboli, ta’lim sohasida olib borilayotgan islohotlaming muvaffaqiyati ko'p jihatdan tarbiyachi-o'qituvchiga, uning saviyasiga, tayyorgarligiga, fidoyiligiga, yosh avlodga ta’lim berish va barkamol inson darajasida tarbi- yalab, voyaga etkazishga nisbatan shijoatiga bogiiq.
Ma’lumki, ta’lim muassasalarida tarbiyaviy jarayon bevosita o‘qituvchi tomonidan tashkil qilinadi va olib boriladi. Yangicha ijtimoiy sharoitda ta’- lim-tarbiyadan ko'zda tutilayotgan maqsadiarga enshish, o'quvchilarning dais va darsdan tashqari xilma-xil taibiyaviy faohvatlarini wushtirish, ulami bilimli, odobli, e’tiqodli, vatanparvar, mehnatsevar, barkamol inson qilib o'stirish va kasbga yo'naltirish o'qituvchilar zimmasiga yuklatilgan.
Ko'pchilik yosh o'qituvchilarda, taiim berish mahoratiga qaraganda tarbiyachilik mahoratini egallash jarayoni qiyin kechadi. Albatta, buning obyektiv sabablari bor: tarbiya tushunchasi, insonning aqliy imkoni­ yatlarini rivojlantirish, axloqan pok, estetik didli, mehnatsevar qilib tar­ biyalash omili boiib, taiim berish ko'nikmalarini egallashga qaraganda keng ma’nodagi tushuncha boiganligi uchun doimo ziddiyatlarga va tasodifiy hodisalarga boy. Tarbiya - о‘qituvchi va о‘quvchi (tarbiyachi va tarbiyalanuvchilar о 'rtasida tashkil etiluvchi pedagogik faoliyat bo - lib, tarbiyalanuvchini ma’lum bir maqsadga muvofiq takomillashtirish uchun shaxsga muntazam va tizimli ta ’sir etish, jamiyatning ijtimoiy- tarixiy tajribalariga yondashib shaxsni har tomonlama shakllantirish, uning xulq-atvori va dunyoqarashini, ijtimoiy ongini tarkib toptirishda xalqning boy mafkuralariga yo'naltirilgan qizg'in faoliyat jarayonidir. Tarbiya asosida tarbiyalanuvchining ongi shakllanadi, ma’naviy boyligi va his-tuyg‘ulari rivojlanadi, o'zida ijtimoiy hayotda o'z o'mini topish uchun zarur boigan, kishilar bilan o'zaro munosabatni to'g'ri tashkil etishga xizmat qiladigan axloqiy odatlar hosil boiadi.
Tarbiya jarayonida jamiyatning shaxsga nisbatan axloqiy talablariga muvofiq keluvchi xulqiy malaka va odatlarini hosil qilish lozim. Bunga erishish uchun o'quvchining ongi, hissiyoti va irodasiga o'qituvchi tomo­ nidan pedagogik mahorat qonuniyatlari asosida ta’sir etib boriladi. Agar ularning birortasi e’tibordan chetda qolsa, maqsadga erishish qiyinlashadi. Tarbiyaning mohiyati va mazmuni mamlakatning ijtimoiy-siyosiy maqsadlarini ifodalaydi, jamiyatning fuqarolar oldiga qo'yadigan talablaridan kelib chiqib asoslanadi. Zero, har bir xalqning taraqqiy etishi, davlatlaming qudratli bo'lishi avlodlar tarbiyasiga ko'p jihatdan bog'­ liqligi qadimdan o'z isbotini topgan.
Наг qanday ijtimoiy jamiyatdayosh avlod tarbiyasi muayyan maqsad asosida tashkil etiladi. Tarbiyaning maqsadi ijtimoiy jamiyat taraqqiyoti uning rivojlanish yo'nalishi, ijtimoiy munosabatlar mazmunidan kelil chiqib belgilanadi. Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasida tashki etilayotgan tarbiyaning asosiy maqsadi barkamol avlodni tarbiyalal voyaga etkazishdan iborat. Zero, “Sog'lom avlodni tarbiyalash - buyui davlat poydevorini, farovon hayot asoslarini qurish deganidir". Bar kamol avlod tarbiyasi erkin va demokratik jamiyat taraqqiyoti uchui naqadar dolzarblik kasb etishini mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimo1 shunday' ifodalaydi: "Biz, komil inson tarbiyasini davlat siyosatinint ustuvor sohasi deb e ’lon qilganmiz. Komil inson deganda biz, awalo ongi yuksak, mustaqil fikrlay oladigan, xulq-atvori bilan о 'zgalarga ibra bo ladigan bilimli, ma’rifatli kishilami tushunamiz".
Tarbiya xususida taniqli o'zbek adibi Abdulla Avloniyning “Al-hosil, tarbiya bizlar uchun yo hayot, yo mamot, yo najot - yo falokat, yt saodat - yo razolat masalasidur’’12 - deb aytgan fikrlari barcha milla vakillarining tarbiyasiga mos keluvchi haqiqatdir. Ushbu fikrlardan ang laniladiki, shaxs tarbiyasi xususiy ish emas, balki ijtimoiy, milliy v; davlat ishidir.
O‘zining kasbiy mahoratini endigina boshlagan yosh o‘qituvchi]ard, tarbiyachilik mahoratining ko‘nikma va malakalarini egallash qiyin shakl lanadi. Bunga asosan, yosh o'qituvchilarda kasbiy sifatlar tizimini egallasl harakati bilan bog'liq subyektiv sabablar mavjud boiadi. Bu niman nazarda tutadi? Boshlovchi o'qituvchilarning ziddiyatli vaziyatlardi o‘quvchilar orasida o'zini rnta bilishi, xilma-xil tarbiyaviy usullardan foyda lanib, ko‘zlangan maqsadiga erishishi taibiyachilik mahorati bilan bogiiq Pedagogik faoliyatni endigina boshlagan tarbiyachi-o'qituvchilar jazo lash usullarini ko'proq egallashga harakat qiladilar. Ular oldida go‘yo tarbiyaviy maqsadlarga erishishning omili sifatida «qanday jazolamot kerak?» muammosi barcha tarbiyaviy masalalarni hal qiluvchi vosita sifatidi namoy on bo'ladi.
O'qituvchi tarbiyachilik faoliyatining mazmunida, oldinga qo'yil gan maqsad va vazifalarga muvofiq o'quvchilar tomonidan o'zlashtirili shi lozim bo'lgan bilim, ko'nikma va malakalar, shaxs xulq-atvori hamdi sifatlari mohiyati aks etadi. o’ ‘qituvchi tarbiva mazmunini shaxsning shakllanishiga qo‘yiluvchi ijtimoiy talablar mohiyatidan kelib chiqib ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot, kishilik munosabatlari mohiyati va darajasi shuningdek, jamiyat mafkurasi g'oyalari asosida belgilaydi. Shu bilan birga, tarbiyaviy faoliyat awalo o'qituvchining pedagogik mahorati, yuksak tashkilotchilik faoliyatiga ham bogiiqdir:
1.O'qituvchining tarbiyachilik mahorati - o'quvchilar dunyosiga kirib borishida, ulaming mehriga sazovor bo'lishida, taiim muassasasidagi peda­ gogik faoliyatni to‘g‘ri va ma’lum bir maqsadga yo‘naltira olishida namoyon boiadi.
2 .O‘qituvchining tarbiyachilik mahorati - bu maktab o‘quvchisini har taraflama rivojiantimvchi pedagogik vaziyatlami to'g'ri tashkil qila olish malakasidir.
3 . O‘qituvchining tarbiyachilik mahorati - bu «o'qituvchi-o'quvchi» munosabatini bir zumda ijobiy tomonga hal qilish emas, balki о‘quvchilar jamoasi va alohida shaxsga tarbiyaviy ta’sir etish, jamoada tarbiyaviy mu- hitni bir maromda tashkil qilishdir.
4 .O‘qituvchining tarbiyachilik mahorati - bu faqat kasbiy bilimlarni mukammal egallash emas, balki tarbiya qonuniyatlari hamda o‘quvchilar jamoasi hayotini tashkil qilish qonuniyatlaridan kelib chiqadigan usul va metodlaming amaliyotga tatbiq etishidir.
5. Bilim va unga asoslangan ko‘nikma va malakalar - o‘qituvchi tar­ biyachilik mahorati mohiyatining asosi hisoblanadi. o’ ‘qituvchidan tarbiyachi sifatida intellektual qobiliyatlar tizimiga ega boiish talab etiladi. U tarbiyachi sifatida o‘zida ushbu qobiliyallami yillar davomida shakl- lantirib borishi zarur.
Prezidentimiz I.A.Karimov jamiyat taraqqiyotida tarbiyaning asosiy mohiyatini shunday ta’riflaydi: Yertangi kunimiz, hayotimizning farovonligi, ...yertangi iqbolimiz barcha yezgu niyatlarimizning amalga oshirilishida, birinchi navbatda bizning o‘mimizga kelayotgan yosh avlodimizni har taraflama yetuk insonlar qilib tarbiyalashga, voyaga etkazishga chambarchas bogiiqdir”. Demak, o'z faoliyatini endigina boshlayotgan o'qituvchilar va doimiy izlanishda boigan tajribali o'qituv­ chilar ham tarbiyachilik mahoratiga zamin yaratuvchi quyidagi jarayon- lami bilishi kerak:
- har qanday pedagogik vaziyatlarda o'quvchining ichki va tashqi dunyosini to'g'ri tushunish malakasini oshirish;
- pedagogik vaziyatlami to'g'ri idrok qilish uchun diqqatni jamlash;
- tarbiyalanuvchilarga ishonch va talabchanlik;
- tarbiyaviy vaziyatni har tomonlama puxta baholay olish qobiliyati;
- xilma-xil pedagogik taktlardan o‘zi uchun eng muhimini ajrata olish qobiliyati;
- ziddiyatli tasodifiy holatlarda ikkilanmasdan to'g'ri qaror qabul qilish;
- tarbiyada ta’sir etishning turli usullaridan foydalana olish qobiliati;
- fikr va mulohazalarini so'z bilan, mimika va pantomimik hara­ katlar bilan o'quvchi ongiga aniq etkaza olish;
- dars va darsdan tashqari faoliyatda o'quvchilar bilan kommunika­ tiv aloqa o‘mata olish qobiliyati;
- o’ ‘quvchilar ongida erkinlik va tashabbuskorlikni, o‘z fikr mulo- hazalarini qo‘rqmasdan bayon qilish ko‘nikmalarini tarbiyalash;
- qiyin holatlarda o’ ‘quvchilarga yordam bera olish;
- tarbiyaviy tadbirlarni o'tkazishda o‘quvchilar jamoasi bilan doimo maslahatlashish;
- o‘tkazilayotgan tarbiyaviy tadbirlar yuzasidan o'quvchilarning fikrlarini o'rganish;
- o'z-o'zini boshqarishning turli shakllaridan imumli foydalanish;
- har bir o‘quvchining yashirin ijobiy fazilatlarini ko'ra olish va takomillashtirish;
- o'quvchilarning ijtimoiy kelib chiqishiga qarab toifalarga ajrat- maslik, bir xil munosabatda bo'lish.