8-mavzu: O’rta osiyo hududlarining xonliklarga bo’linib ketishi, uning sabablari va oqibatlari

Ilm-fan va madaniyat.XVI-XIX asrlarda O’rta Osiyoda ilm-fan, adabiyot, san’at, musiqa, qo’shiqchilik amaliy san’atning taraqqiyoti ham hayot sharoitlari bilan o’zaro bo’lgan holda notekis rivojlandi.
XVI-XIX asrning birinchi yarmida O’rta Osiyodagi o’zbek xonliklarning madaniy taraqqiyotiga xos bo’lgan umumiy o’xshashliklar diqqatga loyiqdir. Birinchidan, O’rta Osiyo hududi davlatlari XV asrlarda madaniy taraqqiyotda dunyoda eng yetakchi o’rinlarda turgan bo’lsa, XVI-XVII asrlardan e’tiboran bu hududda tushkunlik boshlanadi. Ikkinchidan, har uchala davlat birliklari o’zlari alohida mustaqil faoliyat ko’rsatsalarda davlat idora ishlari o’zbek va fors tilida olib borilardi. Buxoroda fors, Qo’qonda fors-o’zbek, Xivada o’zbek tili rasman davlat tili bo’lib hisoblanardi. Turmushda adabiy ijodda o’zbek va fors tillari keng qo’llanilar edi. Uchinchidan, an’anaga ko’ra fanda, adabiyot va maktabda arab va fors tilining obro’si saqlanib qolgandi.
Buxoro amirligi, Qo’qon va Xiva xonliklarida xalq ta’limining tuzilishi va faoliyati deyarli bir hil bo’lgan. Ularda madrasalar, maktablar va qorixonalar mavjud edi. O’zbek xonliklar davrida O’rta Osiyoda ikki turdagi maktab mavjud edi: quyisi-maktab va oliy-madrasa. Maktablar masjidlar qoshida va xususiy uylarda tashkil etilgan. Maktablar qizlar uchun alohida, o’g’il bolalar uchun alohida bo’lgan. Odatda, boshlang’ich maktabda o’qish va yozish, ya’ni savod o’rgatilar va diniy matnlar yodlanlash bilan birga, arifmetika va adabiyot o’qitilar edi. Qorixonalarda esa asosan ko’zi ojizlar o’qib, Qur’on, doston va she’ru g’azallarni yodlagan.
Madrasalar musulmon oliy o’quv yurtlari hisoblangan. O’qish, yozishni o’rgangan bolalar madrasalarda o’qitilgan. Madrasalarda o’quv dasturi asosan uch bosqichda: boshlang’ich (adno), o’rta (avsat) va yuqori (a’lo) bosqichlarda olib borilib, unda uchta til (arab, fors va turkiy) mukammal o’rnatilgan. Madrasalarda Qur’on ilmi (o’qish usullari, qiroat, tavsif), fiqh (shariat qonunlari), xandasa asoslari, arab tili sarfu nahvi (grammatikasi), notiqlik san’ati, aljabr, ilmi nujum, axloq, falsafa, mantiq, adabiyot, jo’g’rofiya, tarix, tabobat fanlari o’qitilgan. Madrasani bitirganlar qozi, uning yordamchisi, masjid imomi lavozimlarida ishlaganlar, mudarrislik qilganlar.
Shu o’rinda har bir xonlikning o’ziga xos madaniy muhitini yoritishda yakka tartibda to’xtaladigan bo’lsak ular qo’yidagilardan iborat.