8-mavzu: Ta’limni tashkil etish shakllari va turlari

Zamonaviy sharoitda qo‘llanilayotgan ta’lim turlari
 
 

---

bloklarda chop etilgan yoki kompyuter varianti ko‘rinishidagi o`quv materiallari 
bilan ta’minlanadilar. O`quvchilar o`quv materiallarini o‘rganganlaridan so‘ng 
ularga nazariy bilimlarini mustaqil baholash, ularni mustahkamlashga xizmat 
qiladigan topshiriq (mashq)lar yuboriladi.
Rivojlantiruvchi ta’lim talabalarning ichki imkoniyatlari va ularni ro‘yobga 
chiqarishga yo‘naltiriladi. Ushbu ta’lim turiga ko‘ra mashg‘ulotlarda amaliy 
treninglardan keng foydalaniladi. Amaliy treninglar talabalarda pedagogik 
bilimlarni samarali o‘zlashtirishga yordam berish bilan birga ularning imkoniyatlari 
to‘la ro‘yobga chiqishini ta’minlaydi. O`quv mashg‘ulotlarida rivojlantiruvchi 
ta’lim elementi sifatida taqdimot metodidan foydalanish ham kutilgan natijalarni 
beradi. Bu metod talabalarda pedagogik faoliyatni tashkil etishga nisbatan ijodiy 
yondashish, o‘z ustida ishlash, mustaqil ta’lim olish ko‘nikmalarini ham 
rivojlantiradi. Tadqimot metodidan seminar mashg‘ulotlarda talabalarning 
bilimlarini baholash maqsadida foydalanish mumkin.
Tabaqalashtirilgan ta’lim o`quvchilarning layoqati, qiziqish va qobiliyatlarini 
aniqlash uchun qulay sharoitlarni yaratishga xizmat qiladi. O`quvchilarga individual 
ravishda o`quv materiallarini o‘zlashtirishga imkon beradigan mazkur ta’lim turini 
qo‘llashda ham DTSda belgilangan me’yordan kam bo‘lmagan BKM o‘zlashtiriladi.
Mustaqil ta’lim o`quvchilar tomonidan turli fanlar asoslarining mustaqil 
o‘zlashtirilishini nazarda tutadi. Ta’lim tizimida mustaqil ta’limdan foydalanishda 
o‘qituvchi bilimlarni o‘zlashtirish manbalarini o`quvchilarga tavsiya etadi, ularni 
izlash bo‘yicha zarur ko‘rsatmalarni beradi hamda mustaqil ta’limni samarali, 
maqsadga muvofiq tashkil etishga yordam beradigan metod, vositalardan xabardor 
qiladi.
Hamkorlik ta’limining mohiyati o‘qituvchi va o`quvchilarning ta’lim 
jarayonida birgalikda ishlashlari, bir-birlarini chuqur tushuna olishlari, bir-birlariga 
nisbatan yaqinlikni his qilishlari, ta’lim maqsadiga erishganlik natijalarini 
hamkorlikda tahlil qilishidan iborat. 
Individual ta’lim o‘qitishning eng qadimgi turi hisoblanadi. Hayotiy 
tajribalarni ajdodlardan avlodlarga uzatish ibtidoiy jamiyatda yuzaga kelgan. Yozuv 
paydo bo‘lishi bilan qavm boshlig‘i turli belgilar yordamida o‘zining tajribalarini 
yoshlarga o‘rgatgan. O‘qituvchi va o`quvchining bevosita va individual aloqasiga 
misol sifatida repetitorlikni ko‘rsatish mumkin. O‘qishni tashkil etishning individual 
shakli antik davr va o‘rta asrlarda yagona usul bo‘lgan, undan ba’zi mamlakatlarda 
XVIII asrgacha keng foydalanilib kelingan.
Faol o‘qitish (yoki interfaol ta’lim) ta’lim tizimida tobora ommalashayotgan 
ta’lim turi sanaladi. U ta’lim subyektlari – o‘qituvchi, o`quvchi va o`quvchilar 
guruhi o‘rtasida yuzaga keluvchi hamkorlik, qizg‘in bahs-munozalar, o‘zaro fikr 
almashish imkoniyatiga egalik asosida tashkil etiladi. Shuningdek, o`quvchilarda 
erkin fikrlash, shaxsiy qarashlarini erkin ifodalash, muammoli vaziyatlar 
yechimlarini birgalikda izlash ko‘nikma, malakalarini shakllantiradi. Interfaol ta’lim 
jarayonida bahs-munozara, muammoli vaziyat, trening, debat, intervyu, taqdimot 
namoyish va o‘yin texnologiyalaridan maqsadli foydalanish kutilgan natijani beradi. 
Muammoli ta’lim zamonaviy ta’lim mohiyatini aks ettiruvchi ilg‘or PT 
hisoblanadi. Undan ta’lim amaliyotida foydalanish talabalarda ijodiy izlanish, kichik 

---

tadqiqotlarni amalga oshirish, ilmiy farazlarni ilgari surish, natijalarni asoslash va 
ma’lum xulosalarga kelish kabi ko‘nikma, malakalarni shakllantirishga xizmat 
qiladi. Talabalarga pedagogik faoliyatni tashkil etishga oid topshiriq va masalalarni 
tavsiya etish ularda bilish faolligi va ijodiy qobiliyatni shakllantiradi. Ta’limning bu 
turida muammoli topshiriqlar, shuningdek, muammoli pedagogik vaziyatlarni hal 
qilish metodi faol qo‘llaniladi.
Dasturiy ta’lim (dasturlashtirilgan o‘qitish) harakat (operatsiya)lar ketma-
ketligi tizimini ifodalovchi, ularni bajarish ilgaridan rejalashtirilgan natijaga olib 
keluvchi “dastur” terminidan kelib chiqadi. Ushbu ta’lim turining maqsadi o`quv 
jarayonini boshqarishni yaxshilashdan iborat. Unga ko‘ra o‘qitish murakkab 
dinamik tizim sifatida qaraladi. Dasturiy ta’lim yangi didaktik, psixologik va 
kibernetik g‘oyalar asosida XX asrning 60-yillari boshlarida yuzaga keldi.
Kompyuterli ta’lim o‘qitish jarayonini maxsus ta’lim dasturlariga muvofiq 
tashkil etilishini nazarda tutadi. Rivojlangan mamlakatlarda kompyuter xizmatidan 
ta’limda foydalanishning keng rivojlanishi bu boradagi quyidagi asosiy 
yo‘nalishlarni aniqlashga imkon berdi: o`quv fanlari bo‘yicha o‘zlashtirish 
samaradorligini ta’minlash; idrok etish qobiliyati (qo‘yilgan masalani hal etish, 
mustaqil fikrlash, kommunikativ malakalarni egallash (axborotni to‘plash, analiz, 
sintez qilish)ni rivojlantirish, u yoki bu ko‘nikmani shakllantirishga imkon beruvchi 
jarayonlarga e’tibor)ni kuchaytirish. 
Kompyuterlardan avtomatlashtirilgan test sinovlari o‘tkazish, baholash va 
boshqarishda keng foydalaniladi, bu vaqtni tejash imkonini beradi, natijada 
pedagogik jarayonning samaradorligi oshadi.So‘nggi yillarda innovasion (yangilik 
kiritish) ta’limni tashkil etishga alohida ahamiyat berilmoqda. Ushbu ta’lim o‘ziga 
xos xususiyatlarga ega: 1) oldindan ko‘ra bilish, ya’ni o`quvchining avvalgi va 
hozirgi tajribasi asosida o‘qitish emas, balki uni uzoq kelajakni mo‘ljallashga 
o‘rgatishdan iborat bo‘lib, o`quvchi ijtimoiy hayot va kasbiy faoliyatda taxmin 
qilish, ko‘zlash, modellashtirish va loyihalashtirishni amalga oshira olishi zarur; 2) 
o`quvchining hamkorlikda ta’lim olish va muhim qarorlarni qabul qilish (lokal va 
xususiydan tortib dunyoni, madaniyat, sivilizasiya rivojlanishini hisobga olishda 
global muammolarni hal etish)da faol ishtirok etishini ta’minlash.
Bugungi kunda masofaviy ta’lim (lotincha “distantia” – masofdan 
foydalanishga ehtiyoj oshmoqda. Masofaviy o‘qitish o`quvchi qayerda va qanday 
holatda bo‘lishidan qat’iy nazar muayyan ta’lim muassasasi ta’lim dasturini 
o‘rganish imkoniyatini yaratadi. Bu maqsadni amalga oshirishda zamonaviy axborot 
texnologiyalari: darsliklar va boshqa bosma nashrlar, o‘rganilayotgan materialni 
kompyuter telekommunikasiyalari orqali uzatish, videotasmalar, munozaralar va 
seminarlar o‘tkazish, regional va milliy televideniye hamda ravdio orqali o`quv
dasturlarini namoyish etish, kabelli televideniye va ovozli pochta, ikki tomonlamali 
videokonferensiyalar, telefon orqali qayta aloqa bilan bir tomonlama 
videotranslyasiya va boshqalarning xizmatiga tayaniladi. Masofali ta’lim 
o‘qituvchilarga vaqtini tejashda qulaylik yaratadi, asosiy faoliyatidan ajralmagan, 
jumladan uzoq rayonlarda yashovchilarga o‘qish imkonini yaratadi. O‘yin 
texnologiyalari talabalarda pedagogik faoliyatni samarali tashkil etish ko‘nikma, 
malakalarini o‘zlashtirishga yordam beradi. Ta’lim jarayonining ishtirokchilari 

---

(o`quvchi, ota-ona, pedagogik jamoa vakili, ekspert, ijtimoiy tashkilotlarning 
xodimlari va b.sh.) sifatida turli rollarni bajarish talabalar tomonidan zarur nazariy 
bilimlarni puxta o‘zlashtirilishiga imkon yaratadi. Rolli va ishbilarmonlik o‘yinlari 
o‘yin texnologiyalarining asosiy shakllari sanaladi. Ta’lim shakllarining 
rivojlanishi. Jahon pedagogik fani va amaliyotida ta’limni tashkil etishning turli 
shakllari mavjud. Ayni vaqtda ta’limning quyidagi shakllari ajratib ko‘rsatiladi: 
individual, individual-guruhli, sinf-dars, ma’ruza, auditoriyadan tashqari va 
maktabdan tashqari.
Ta’limning individual-guruhli shaklidan Yevropada XVI asrda keng 
foydalana boshladilar. Markaziy Osiyo davlatlarida bu usuldan qadim davrlarda ham 
foydalanganlar. Bunga Avesto davri misol bo‘la oladi, bu davrda o`quvchilar uchun 
asosiy o`quv qo‘llanma zardushtiylikning muqaddas manbai “Avesto” (eramizdan 
avvalgi VII-XVI asrlar) bo‘lib kelgan. Avesto davri jamiyatidagi maktablarda 
individual o‘qitish jamoali o‘qitish bilan birga olib borilar edi. O‘qituvchi “Avesto” 
kitoblaridan birini ochadi va o`quvchilar navbatma-navbat kelib ovoz chiqarib 
o‘qiydilar, keyin hamma birgalikda o‘qilganlarni takrorlaganlar, mashqlarni maxsus 
taxtachalarda yozganlar. Aqliy mashqlar o‘qituvchining o`quvchi bilan erkin suhbati 
davomida olib borilgan. Jismoniy tarbiyalash individual va jamoali mashg‘ulotlar 
shaklida amalga oshirilgan. Otda yurish, ov qilish, qilichdan foydalanishni bilish, 
suvda suzish, yugurish, nayza otish va shu kabilar harbiy tayyorgarlikning majburiy 
turlari hisoblangan. Ta’lim olish jarayoni kun chiqqandan kun botgungacha davom 
etgan, uy vazifalari mavjud bo‘lmagan.XI asrdayoq Abu Ali ibn Sino o‘zining 
“Tadbiri manzil” nomli ilmiy asarining maxsus “Amuzish va parvarishi modrasas 
farzand” (“Bolalarni maktabda o‘qitish va tarbiyalash”) bo‘limida o`quvchilarga 
jamoali o‘qitish haqida quyidagi tavsiyalarni beradi: 1) agarda o`quvchilar 
birgalikda o‘qisalar, ular zerikmaydilar, fanni o‘rganishga qiziqish kuchayadi; 
ularda bir-birlaridan ortda qolmaslik uchun o‘zaro musobaqalashish istagi 
rivojlanadi, ular bolaning o‘qishi yaxshilanishiga yordam beradi; 2) o‘zaro 
suhbatlarda o`quvchilar kitobdan o‘qish yoki kattalardan eshitgan qiziqarli 
ma’lumotlarni bir-birlariga aytib beradilar; 3) bolalar birgalikda yig‘ilganlarida bir-
birilari bilan do‘stlashadilar va bir-birlarini hurmat qiladilar; ular faqatgina 
musobaqalashmaydilar, balki bir-birlariga o`quv materiallarini o‘zlashtirishda 
yordam beradilar; bu bilan bolalar mag‘rurlanadilar, bir-birlaridan yaxshi odatlarni 
o‘rganadilar. 
Ta’lim shakllarining rivojlanishi. 
Burhoniddin Zarnuji (XII asr) “Bilim olish yo‘lida o`quvchiga maslahatlar” 
nomli asarida maktabda dars taxminan bir soatlar davom etishi kerakligi yoziladi. 
O‘qituvchi maktabda darsga tushinish va o‘zlashtirish mumkin bo‘lgan o`quv 
materiallarini tanlab olishi, darsda o‘rganiladigan materiallarni tushuntirib berishi 
kerak. O`quv materiali shunday tanlanishi kerakki, u ikki marotaba takrorlanganda 
o‘zlashtirilsin. Shuning uchun u katta matnlarni qismlarga bo‘lish va boshqa 
darslarda uni albatta takrorlashni taklif etadi(.
XV asrda jamoali o‘qitishni tashkil etish g‘oyasini Muhammad Tarag‘ay 
Ulug‘bek davom ettiradi. Mutafakkir o‘zining madrasalarida individual 
mashg‘ulotlar tizimini bekor qiladi va “jamoa” sinf-dars tizimiga yaqin bo‘lgan 

---

shaklini joriy qiladi. Umumiy ma’ruzani 50-70 nafar kishidan iborat katta guruhga 
odatda o‘z sohasida mashhur bo‘lgan olim mudarris (o‘qituvchi-professor) o‘qiydi, 
amaliy mashg‘ulotlarni esa 10-15 kishidan iborat kichik guruhda kichik mudarris 
(o‘qituvchi) olib boradi. O‘qitishning muhim metodlari munozara va tortishuvlar 
hisoblangan. XV va XVI asrlar davomida Yevropada ishlab chiqarishning 
rivojlanishi kuzatildi. Ushbu o‘zgarishlar bolalarga ta’lim berishning ommaviy 
shakli yuzaga kelishiga zamin yaratdi. 
Ulardan biri ta’limning guruhli (jamoali) shakli sanaladi. U G‘arbiy Rossiya 
(hozirgi Belorussiya va Ukrainaning g‘arbiy qismlari) birodarlik maktablari(da ilk 
bor qo‘llanilgan va o‘qitishning sinf-dars shaklining asosi bo‘lib qolgan. Bu tizimlar 
XVII asrda Yan Amos Komenskiy tomonidan “Buyuk didaktika” asarida nazariy 
jihatdan asoslab berildi va ommaviylashtirildi. Olim pedagogikaga o`quv yili, o`quv 
kuni, dars, mashg‘ulotlar orasidagi tanaffus, o`quv ta’tillari kabi tushunchalarni 
kiritdi. Sinf-dars tizimi garchi 350 yil avval asoslangan bo‘lsada bugungi kunda ham 
keng ko‘lamda qo‘llanilib kelinmoqda. 
Ta’limning sinf-dars tizimi alohida o`quv fanlarini o‘qitish metodikasi va 
didaktikasiga oid asarlarida uning afzallik va kamchiliklarini ko‘rsatib berdi.
Afzalliklari: yaxlit pedagogik jarayonning tartibli kechishini ta’minlovchi 
tashkiliy tizim shakllanishi; jarayonlarning oson boshqarilishi: mavzuning jamoa 
bo‘lib muhokama qilinishi, birgalikda izlash jarayonida o`quvchilar o‘rtasida o‘zaro 
munosabatning shakllanishi; o‘qituvchi tomonidan o`quvchilar tarbiyasiga hissiy
ta’sir ko‘rsatilishi; o`quv faoliyatiga musobaqalashish elementlarini kiritish 
imkoniyatining mavjudligi, bilimsizlikdan bilimlarni o‘zlashtirish sari 
harakatlarning muntazamligi va ketma-ketligi. 
Sinf-dars tizimining o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilar:
O‘ziga xos xususiyatlar
Bir xil yosh va taxminan bir xil tayyorgarlik darajasiga ega bo‘lgan o‘quvchilardan tarkib topadi va 
bu tarkibta’limning umumiy davrida doimiy tarkibini saqlaydi; o‘quv faoliyati yagona yillik reja va 
dasturga ko‘ra turg‘un dars jadvali bo‘yicha tashkil etiladi; o‘quvchilar maktabga yilning bir vaqtida 
va belgilangan soatlarida keladilar; o‘quv mashg‘ulotining asosiy birligi dars hisoblanadi; dars 
odatda muayyan fanlar bo‘yicha tashkil etiladi; o‘quvchilar sinfda bitta material ustida ishlaydilar; 
o‘qituvchi o‘quvchilar faoliyatiga rahbarlik qiladi; u o‘z fani bo‘yicha har bir o‘quvchining BKMni 
baholaydi va yil oxirida o‘quvchini keyingi sinfga o‘tishi haqida qaror qabul qiladi