8-mavzu: Ta’limni tashkil etish shakllari va turlari

Dars bevosita o‘qituvchi rahbarligida aniq belgilangan vaqt davomida muayyan 
o‘quvchilar guruhi bilan olib boriladigan ta’lim jarayonining asosiy shakli sanaladi 
Asosiy turlari
1) aralash darslar; 2) yangi ma’lumotlarni berish darslari; 
3) bilimlarini mustahkamlash va takrorlash darslari; 
4) o‘rganilganlarni umumlashtirish va tizimlashtirish darslari;
5) malaka va ko‘nikmalarni ishlab chiqish va mustahkamlash darslari; 
6) bilimlarni tekshirish va tahlil qilish darslari; 
Zamonaviy darslarning asosiy turlari 

---

yordamida yangi bilimlarini mustahkamlash; avval o‘rganilgan bilimlarni suhbat 
ko‘rinishida takrorlash; o`quvchilarning bilimlarini baholash; uyga vazifa berish. 
Yangi bilimlarni o‘rganish (o`quvchilarni yangi materiallar bilan tanishtirish) darsi 
o`quvchilarni ularga tanish bo‘lmagan yangi material mazmuni bilan tanishtirish 
jarayoni bo‘lib, bunday dars bir nechta savollarni o‘z ichiga oladi, ularni o‘rganish 
uchun ko‘p vaqt talab qiladi. O‘qituvchi darsning mazmuni, aniq maqsadi va 
mustaqil ish shakllariga ko‘ra yangi matyerialni o‘zi bayon etadi. Ayrim hollarda 
o`quvchilar o‘qituvchi rahbarligida mustaqil faoliyat olib boradilar. Ushbu dars 
quyidagi tuzilishga ega: 1) yangi materialni o‘rganish uchun asos bo‘lgan avvalgi 
materialni takrorlash; 2) o‘qituvchining yangi materialni va darslik bilan ishlashni 
tushuntirishi; 3) bilimlarni tushunishlarini tekshirish va dastlabki mustahkamlash; 
4) uyga vazifa berish. 
Bilimlarni mustahkamlash darslarida o`quv ishining asosiy mazmuni ilgari 
o‘zlashtirilgan bilimlarni mustahkam o‘zlashtirish maqsadida ularni ikkinchi bor 
tushunib olish hisoblanadi. O`quvchilar bilimlarni yangi manbalar bo‘yicha 
o‘rganib, chuqurlashtiradilar, o‘zlariga tanish qoidaga muvofiq yangi mazmundagi 
masalalarni yechadilar, ilgari olgan bilimlarini og‘zaki va yozma takrorlaydilar. Bu 
kabi darslar quyidagi tuzilmaga ega bo‘ladi: 1) uy vazifasini tekshirish; 2) og‘zaki 
va yozma mashqlarni bajarish; 3) topshiriq bajarilishini tekshirish; 4) uyga vazifa 
berish. 
Ko‘nikma hamda malakalarni shakllantirish va mustahkamlash darslari 
bilimlarni mustahkamlash darslari bilan bog‘liqdir. Bu jarayon bir necha maxsus 
darslar jarayonida amalga oshiriladi. Boshqa darslarda yangi mavzularni 
o‘rganishda davom ettiriladi. Shu bilan birga avvaliga mashqni bajarish ishlari 
bolalar tomonidan o‘qituvchi yordamida va ular topshiriqni qanday tushunganlarini 
daslab jiddiy tekshirish bilan bajarilsa, keyinchalik esa qayerda qanday qoida 
qo‘llanilishini o`quvchilarning o‘zlari belgilaydilar.
Umumlashtiruvchi darslari (bilimlarini umumlashtirish va tizimlashtirishlar) 
ilgari o‘tilgan materialdan eng muhim savollari qayta takrorlanadigan va 
tizimlashtiriladigan, o`quvchilar bilimlarida mavjud kamchiliklari to‘ldiriladigan va 
o‘rganilayotgan kursning muhim g‘oyalari ochib beriladigan darslar hisoblanadi. 
Umumlashtiruvchi darslar mavzu, bo‘lim va o`quv kurslarining yakunida 
o‘tkaziladi. Kirish va yakunlash darsning tarkibiy elementi hisoblanadi. Takrorlash 
va umumlashtirishning o‘zi hikoya, qisqacha xabarlar, darslikni o‘qib berish yoki 
o‘qituvchining o`quvchilar bilan suhbatlashishi shaklida o‘tkazilishi mumkin. 
Tekshirish (nazorat) darslari o‘qituvchiga o`quvchilarning ma’lum sohadagi 
bilim, malaka va ko‘nikmalari shakllanganlik darajasi, o`quv materialini 
egallashdagi kamchiliklarni aniqlash, shuningdek, navbatdagi topshiriqlarning 
bajarish yo‘llarini belgilab olishga yordam beradi. Tekshirish darslari o`quvchidan 
ushbu mavzu bo‘yicha uning hamma bilim, ko‘nikma va malakalarini qo‘llashini 
talab etadi. Tekshirish og‘zaki hamda yozma shaklda ham amalga oshirilishi 
mumkin. 
Ta’limning tashkiliy shakli sifatida dars dinamik hodisadir. U pedagogik 
jarayonning yaxlitligini ta’minlaydi va ta’limiy, tarbiyaviy-rivojlantirish 
vazifalarini ijobiy yechimini topishga imkon beradi. Darsning ta’limiy vazifasi har 

---

bir darsning ta’lim vazifalarini belgilash, darsni axborotlar bilan boyitish, ijtimoiy 
va shaxsiy ehtiyojlarni hisobga olish, dars mazmunini optimallashtirish, idrok 
etishning ilg‘or texnologiyalarini kiritish, turli shakl, metod va vositalaridan o‘rinli 
foydalanish, dars tuzilishiga ijodiy yondashish, ta’lim berishda jamoaviy, guruhli va 
individual shakllarini qo‘llash, operativ qayta aloqani ta’minlash, nazorat va 
boshqaruvni tashkil etish, darsning samarali kechishini ta’minlashdan iborat. 
Darsga qo‘yiladigan talablarning tarbiyaviy xarakterini o`quv materialining 
tarbiyaviy imkoniyatlarini aniqlash, ta’limiy faoliyat jarayonida erishish zarur 
bo‘lgan tarbiyaviy maqsadlarni shakllantirish (qo‘yish), o`quv ishlari maqsadi va 
mazmunidan kelib chiqib, tarbiyaviy masalalarni belgilash, o`quvchilarni 
umuminsoniy va milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalash, yuksak ma’naviy-axloqiy 
sifatlar (tirishqoqlik, tartiblilik, mas’uliyatlilik, intizomlilik, mustaqillik, 
qobiliyatlilik, halollik, mehnatsevarlik, tirishqoqlik va boshqalar)ni shakllantirish, 
o`quvchilarga pedagogik talablarni qo‘yish, ular bilan hamkorlikka erishish, 
ularning yutuqlaridan quvonish kabi holatlar tashkil etadi. 
Ta’lim jarayonida qo‘yiladigan pedagogik talablarning o`quvchi shaxsini 
rivojlantirish imkoniyati o`quvchilarda ijodkorlik, tashabbuskorlik, faollik kabi 
sifatlarni tarbiyalashda ko‘rinadi. Bunda o`quv materiallarining o`quvchilar idroki 
imkoniyatlari darajasini o‘rganish, hisobga olish, “rivojlanishning yaqin zonasini 
loyihalashtirish”, “o‘zib ketish” darajasidagi o`quv mashg‘ulotlarini tashkil etish, 
rivojlanishidagi yangi o‘zgarishlarni rag‘batlantirish, o`quvchilarning intellektual, 
emosional, ijtimoiy rivojlanishlaridagi «sakrash»larni oldindan ko‘ra bilish, 
boshlanayotgan o‘zgarishlarni hisobga olish asosida o`quv mashg‘ulotlarini operativ 
qayta qurish kabilar kiradi. 
Noan’anaviy darslar. XX asrning 70-yillarida o`quvchilarning darslarga 
qiziqishlarining pasayish xavfi aniqlandi. Xavfni bartaraf etish uchun nostandart 
darslarning tashkil etishga e’tibor qaratildi. Noan’anaviy darsning ko‘plab turlari 
bo‘lib, asosiylari quyidagilardir:
IV.Ta’limni tashkil etishning yordamchi shakllari 
Darslarda pedagogning o`quvchilar tomonidan uy vazifalarining halol 
bajarishlariga kam e’tibor berayotganliklari, ularni sinfda tekshirishga 
urinmasliklari, yaxshi o‘zlashtirayotgan o`quvchilarni rag‘batlantirib bormasliklari 
ta’lim amaliyotda keng tarqalgan kamchilik hisoblanadi. Uy vazifalarini tushuntirib 
Asosiy turlari
Rolli o‘yinlar, matbuot konferensiyalari, ijodiy hisobotlar,
musobaqalar, KVN turidagi o‘yinlar, tanlovlar, teatrlashtirilgan
darslar, binar darslar, kompyuterli darslar, fantaziyalar, “sudlar”, haqiqatni izlash, “paradokslar”, 
auksionlar, dialoglar va b.sh.