8-mavzu: Tibbiy psixodiagnostikada qo’llaniladigan metod va metodikalar
Download 467.48 Kb. Pdf ko'rish
|
Maruza matni (1)
|
8-mavzu: Tibbiy psixodiagnostikada qo’llaniladigan metod va metodikalar. 1. Klinik-psixologik metodlar tasnifi hamda psixonevrologiya, psixiatriya, pediatriya, psixoformaterapiya, psixosomatika va boshqa qator tibbiyot sohalarida diagnostika usullari 2. Tibbiy psixodiagnostikada qo‘llaniladigan metodlarning zarurati va shartlari. Klinik psixologiya-psixologiya yonalishining tor mutaxassislik soxasi boʼlib, tibbiyot va psixologiya fanlari bilan tutashuvchi soxadir. Ushbu soxa bemorlarning psixopatologik jarayonlari, klinik psixodiagnostika, psixoprofilaktika va psixoterapiyani metodlar orqali bemor shaxs xususiyatlari bilan faoliyat olib boruvchi mutaxassisdir. Yani, ushbu soxa vakili, sogʼliqni saqlash tizimi uchun tayyorlangan shaxsdir va bemorlarning xissiy-emotsional, kognitiv hamda bixoverial (xulqiy) kechinmalari masalalarini oʼrganadi. Klinik psixolog tibbiy diagnostikadan foydalanmaydi, yuridik jixatdan dori-darmonlar tavsiya etish va platseboterapiya oʼtkazishga ham haqqi yoʼq, biroq psixofarmakologiya bilimiga ega boʼlganliglari uchun dorilarning psixik jarayonlarga taʼsir va oʼzgarishlarni aniqlay oladi. Klinik psixolog turli kasalliklarda bemorlar psixologiyasi va kasalliklarning psixologik strukturasi bilimiga ega, xamda nazariy va amaliy jixatdan bemorlarda turli metodikalar qoʼllay oladi.[2;4;6] Klinik psixolog bemor shaxsini oʼrganida, kasallik bilan aloqasini oʼrganishda turli xil psixologik metodlardan foydalanishi mumkin. Misol uchun, tibbiyot soxasi yonalishidan kelib chiqib (psixonevrologiya, psixiatriya, pediatriya, psixoformaterapiya, psixosomatika kabi v.b.) oʼziga xos klinik metodlardan foydalanadi. Kasalning yoki psixologik buzilishlarning xarakteriga koʼra quyidagi usullarni ishlatish maksadga muvofiqti: - Subektiv metod: Anamnesis morbı (kasallik tarixi) va anamnesis vıtae (ijtimoiy oʼtmishi, tarixi) - Obektiv metod: Psixologiyada xamda klinik psixodiagnostikada mavjud boʼlgan barcha test, anket-soʼrovnoma, envanterlar, test batareyalari va boshqa turdagi metodikalardir. - Proektiv metodikalar: Proektiv soʼzi (ing. aks ettirmoq) degan maʼnoni anglatadi. Demak psixologiyada shaxsning xususiyatlari, muammolarini bilish uchun maxsus usullar va materiallar bilan muammoli shaxsdagi ong osti maʼlumotlari va asosiy etiqotlarini anglash va chikarish uchun samarali metod xisoblanadi. Kolaversa Proektiv metodning yana bir ustunlik tomoni shundagi bemorlarning nafaqat shaxs klinik psixodiagnostikasini amalga oshirish uchun balkida, ayni shu jarayonda psixokorrektiv jarayonlarni xam olib borish uchun samarali metod xisoblanadi. xorij mamlakatlarda va yurtimizda xam tibbiyot va psixologiya soxasi jadʼal rivojlanib kelmoqda. Bemorlarning nafaqat tanasiga (somatika) oid labolatuar – ekspressiv tekshiruv va metodlar qoʼllaniladi balkida soxaga oid bemorning xissiy-emotsional xamda kognitiv-neyropsixologik va bixoverial jarayonlardagi patologik xolatlarni aniqlashda xam klinik psixologik metodikalarni oʼtkazish extiyoji va zarurati mavjutdir. Neyropsixologik diagnostika (neyropsixologik tekshiruv) - bu bir qator maxsus texnika va namunalar yordamida psixik jarayonlarni oʼrganish jarayonidir. Diagnostika jarayonida miyaning morfofunktsional holati organiladi, buzilishlar yuqori aqliy funktsiyalar holatining miqdoriy hususiyatlari va miyaning maʼlum sohalari bilan lokal ravishda bogʼlanadi. Bundan tashqari bir yoki bir nechta omillar tasirida sodir bolgan buzilishlarning aqliy jarayonga tasiri, psixik funksiyalarning patologik hususiyatlari organiladi. Bundan tashqari, neyropsixologik diagnostika jarayonida psixik funktsiyaning buzilgan va buzilmagan aloqalari aniqlanadi. Tashxisdan soʼng, agar patologiya yoki nuqsonlar aniqlansa, neyropsixologik tuzatish amalga oshiriladi. Hozirgi vaqtda rus neyropsixologlarining koʼpchiligi Luriyaning neyropsixologik testlari va stimulyator materiallari batareyasidan odamning yuqori ruhiy funktsiyalarining holatini tashxislash uchun foydalanadilar. Rossiyada neyropsixologik usullarning aksariyati 1940-1960 yillarda А.R.Luriya va uning shogirdlari tomonidan yaratilgan. Bu usullarning shakllanishiga L.S.Vigotskiyning psixika rivojlanishining madaniy-tarixiy nazariyasi, P.Ya.Galperinning aqliy harakatlarning bosqichma-bosqich shakllanishi nazariyasi katta hissa qoʻshdi. Fanda dastavval miyaning mahalliy shikastlanishi boʼlgan bemorlar oʼrganilib, soʼnggi oʼn yilliklarda diffuz miya patologiyasi boʼlgan bemorlar ham oʼrganila boshlandi. 1960-1970-yillardan boshlab bemorlarni sogʼlom odamlar bilan taqqoslanib, bu tadqiqotning yangi qirralarini ochdi. А.R.Luriya oʼzining "Jarohatlar tasirida oliy kortikal funktsiyalarning buzilishlari" asarida miyaning mahalliy jarohatlarida tadqiqot vazifalarini belgilab berdi. Аsosiy vazifa – muayyan funktsiyalardagi oʼzgarishlarning umumiy holatini tavsiflash natijasida asosiy nuqsonni ajratish, shuningdek, ikkinchi darajali tizimli buzilishlarni asosiy nuqsondan olib tashlash sifatida belgilandi. Tekshiruv davomida simptomning tuzilishi va maʼnosini aniqlashtirish kerak, bu faqat bemorni oʼrganishning eksperimental psixologik usullari bilan amalga oshiriladi. Psixolog boshqa barcha jarayonlardan aqliy jihatdan mavhumlashtirib, uni qiziqtiradigan faqat muhim jarayonni aniqlaydi va uni oʼrganish maxsus tashkil etilgan sharoitlarda amalga oshiriladi. Sindromni aniq ajratish uchun eshitish, vizual, kinestetik va motorli tahlil va sintez, fikrlash, nutq, xotira va boshqa aqliy funktsiyalarni oʼrganishni oʼz ichiga olgan keng koʼlamli testlar seriyasiga ega boʼlish kerak. [1] Ruhiy kasalliklar ham organizmning boshqa xastaliklari kabi simptom (alomat)larga egadir. Har kanday kasallik aniqlash belgisidan boshlanadi. Аmmo faqat aniqlangan alomatlariga qarab kasallikni tashxis qilish mumkin emas. Аlohida alomat tashxis ahamiyatiga faqatgina boshqa belgilar bilan birgalikdagina (sindrom) ahamiyatga ega boʼladi. Sindromlar oʼz holiga maʼlum bir kasallik uchun maxsus boʼlmay, koʼpgina ruxiy kasalliklarda kuzatilishi mumkin. Shu bilan birga belgi va sindromlar kasallikning klinik koʼrinishini vujudga keltiruvchi material hisoblanadi. Bemorlardagi maxsuslik siidromlarning oʼzigina emas, balki ularning tavsifidir, yaʼni sindromlarning shakllanishi, murakkablashuvi — qaytishi, ularning almashinuvidir. Sindromlardan va ularning navbatlashib almashinuvidan kasallikning klinik koʼrinishi va taraqqiѐti shakllanadi. Har kanday ruhiy kasallik uchun maʼlum bir sindromlar xosdir, har bir kasallik uchun maʼlum bir tartibda oʼzgaradi va almashinadi. Bir sindromni boshqa bir sindromlar ustidan ustivorligi, paydo boʼlish tartibi, har bir ruhiy kasallik uchun odatda yetarlicha qatʼiy samanadi. Bu esa alohida ruxiy kasalliklarni nozologik birlik sifatida aniqlashga imkon beradi. Ruhiy kasalliklar faniga «alomatlar majmuasi» atamasini 1863 yilda katatoniyani izoxlashda Kalьbaum tomonidan kiritilgan. Аmmo to shu paytgacha ruhiy xastalik sindromlarini qoniqtiruvchi tizimlashtirish nuqtai nazari ishlab chiqilmagan. Sindromlarni asosiy ѐki uk sindromlari (paranoid, maniakal, deiressiv va boshqalar) va utkinchi (tranzitor bosqich) mezonlari boʼyicha tasniflashga harakatlar boʼlgan. Аsosiy va oʼq sindromlar endogen va progradientli psixozlar (shizofreniya) va ekzogen organik psixozlar uchun xosdir. Ular koʼpincha oʼtkinchi, bosqich sindromlar bilan qoʼshiladi, ammo oxirgilari sof holda ham oʼtkir ekzogen psixozlarda uchraydi. Kasalliklarning kechish alohidaliklariga karab tasnif qilishga oʼrinishlar boʼldi. (tsirkulyar, rezidual, boshlangʼich ѐki nevrotik va boshqa sindromlar). Baʼzi mualliflar katta va kichiq oddiy va murakkab, umumiy, xususiy va boshqa sindromlarni farqlaydilar. Kichiq oddiy ruhiy xastalik sindromlarda ruhiy buzilishlarning darajasi yuqori boʼlmagan buzilishlari oʼzi kaytaluvchandir, kasallikdan soʼng shaxsiyat saqlangan xolda qoladi. Kichiq oddiy sindromlar bilan bemorlarda nevroz va psixopatiyalar namoѐn boʼladi. Katta, murakkab ruhiy xastalik 95 95 sindromlarida turli alomat va sindromlarning murakkablashuvi va qoʼshiluvida bemor shaxsiyati oʼzgaradi, boʼlar bosh miyani organik kasalliklarida kuzatiladi. D. Jekson (1864) birinchi boʼlib sindromlarning klinik koʼrinishi qarama-qarshi boʼlgan ijobiy va salbiy buzilishlardan iboratligini aytgan. Аgar negativ buzilishlar—hishayajon — xohish buzilishlari, shaxsiyatning ruhiyatini chekinish aqlsizlik — kasallik jaraѐni bilan chaqirilgan boʼlsa, toʼgʼri, ijobiy buzilishlar gallyutsinator — vasvasa, affektiv, katatonik va boshqalar oʼzgarmagan nerv xujayralari faoliyatining natijasidir. Har bir ruxiy kasalliq ayniqsa u murakkablashuvga moyil boʼlsa, ikki qator ruhiy buzilishlardan tashqil topadi. Tor maʼnoda olganda psixoz alomatlaridan va psixozga hamroh boʼluvchi kasallik pirovardiga qarab chuqurlashadigan shaxsiyatning oʼzgarishidan (negativ buzilishlaridan) tashqil topgan boʼladi. Har bir sindrom ijobiy (pozitiv) va salbiy (negativ) oʼtuvchan ѐki doimiy alomatlarning birgaligidan iboratdir. Shuning uchun pozitiv va negativ buzilishlarni qaramaqarshi kuyib bulmaydi. Pozitiv va negativ buzilishlar nafaqat oʼzaro chirmashib ketadi, balki bir qator umumiyligi ham bordir: kaytuvchan boʼlishi mumkin, muallaq turishn va rivojlanishi mumkin; nisbatan oddiy va murakkab boʼlishi mumkin. Qoʼyida ruxiy faoliyatni bosqichma-bosqich chekini-shini tavsiflovchi maʼlum bir tartibda ruxiy patologik eng yengil yeindromlardan boshlab borgan sari jiddiyroq, ogʼirroq generallashgan sindromlargacha keltiriladi. Pediatriya soxasida bolalar va oʼsmir yoshda psixologik buzilishlar bilan xususan, bolalar nevrozi, diqqat yetishmovchiligi va giperaktiv buzilish (DEGB), xissiy-emotsional va xulqning ogʼishi kabi psixopatologik bezovtaliklar mavjud. Psixopatologik buzilishlar negizida organik kasalliklar va ularning asoratlari xam bolaning psixo funktsional buzilishiga olib keladi. Psixologlarning taʼkidlashicha (Rosharx, А. Binet, E. Erikson, va bq. olimlar) boladagi xissiy-emotsional oʼzgarishlar, psixosomatik, neyropsixologik sindromlar va bq. buzilishlarda asosiy sababni ota-ona va qarovchilar tomonidan qozonilganligi taʼkidlanadi. Аgarda bolaning xulqi, psixo-emotstsional xolati tashki travmalar yoki organik kasalliklar natijasida ortirilmagan boʼlsa, bunday kechinmalarga yuqoridagi faqtorlarni sabab qilib olishimiz mumkin. Somatik yoki nevropsixologik kasallangan bolaning maʼlum buzilishini aniqlash uchun tibbiy xamda psixodiagniostik metodikalar orqali tashxislash mumkin. Klinik farmakologiya dori vositalarining inson organizmiga taʼsirini oʼrganadi. Klinik farmakologiyaning rivojlanishi 1960-yillarda, koʼpgina mamlakatlarda yangi farmakologik vositalarni sinovdan oʼtkazish talablari keskin oshgan paytda boshlandi. Klinik sharoitda farmakologik dorilarning taʼsirini har tomonlama oʼrganish tamoyillari va usullarini ishlab chiqish zarurati tugʼildi. Klinik farmakologiya tibbiyot va biologiyaning boshqa sohalari bilan chambarchas bogʼliq. Shunday qilib, koʼplab kasalliklarning etiologiyasi va patogenezini ochib berish nafaqat kerakli dori vositasini yaratish, balki uni qoʼllashning oqilona usullarini ishlab chiqish imkonini beradi. Аnalitik kimyoning muvaffaqiyati va yuqori sezgir uskunalarning rivojlanishi tufayli toʼqimalar va tana suyuqliklarida dorivor moddalarning ahamiyatsiz kontsentratsiyasini aniqlash, ularning biotransformatsiyasi va organizmdan chiqarilishini oʼrganish mumkin boʼldi. Turli mamlakatlarda klinik farmakologiyaning fan sifatidagi pozitsiyasi bir xil emas. Ularning baʼzilarida u alohida fanga ajratilgan va sogʼliqni saqlash tizimida maxsus tayyorlangan klinik farmakologlar ishlaydi. Boshqalarida fan sifatida klinik farmakologiya mavjud emas. Biroq, har bir shifokor mutaxassisligidan qatʼi nazar, klinik farmakologiya asoslarini yaxshi bilishi kerakligi endi ayon boʼldi. [3] Klinik farmakologiyaning asosiy boʼlimlari farmakodinamika va farmakokinetikadir. Farmakodinamikaning predmeti dorivor moddaning tasirlari yigʼindisi va uning tasir qilish mexanizmlarini, farmakokinetikaning predmeti esa dori vositalarining bemor organizmiga kirish, tarqalish, biotransformatsiya va ajralib chiqish yoʼllarini oʼrganadi. Bundan tashqari, klinik farmakologlar nojoʼya reaktsiyalarni, dori vositalarining turli sharoitlarda taʼsir qilish xususiyatlarini (keksalik, homiladorlik va boshqalar), birgalikda qoʼllanganda dori vositalarining oʼzaro taʼsirini, oziq-ovqatning dori vositalarining farmakokinetikasiga taʼsirini, nerv sistemasi, psixik jarayonlarning kechishiga va boshqa kasalliklarda oʼrganadilar. Klinik farmakologiyaning nisbatan yangi boʼlimi farmakogenetika boʼlib, uning predmeti dorivor moddalarga organizmning reaktsiyalarining genetik asoslarini aniqlashdan iborat. Psixofarmakolgiya – dori darmonlarning inson nerv tizimi xamda psixik xossalarning patolgiyalarida qullaniladi. Klinik psixodiagnostikada bemorning maʼlum bezovtalikdan davolanyotgan epizodlarning turli bosqichlarida psixik salomatlikni oʼrganish (oʼlchash) maqsadini bajaradi. Ushbu metod dorilarning xamda psixoterapiyaning gipotezasini maqsadli ravishda oborilayotganini bizga zarurat va extiyoj seziladi. Bu esa natijalarning obektiv xulosasi sanaldi. Somatogen ruhiy buzilishlar, faqat somatik kasalliklar tufayli yuzaga chiqqan alomatlar bilan aniqlanmasdan, balki endogen, subʼektiv omillar tufayli chaqirilgan alomatlar bilan ham aniqlanadi. Shuning uchun patologik jaraѐnning kechish tavsifi bemorning shaxsida, uning shaxsiy hissiy kechinmalarida aks etadi. Klinik koʼrinishlariga koʼra somatik kasalliklarda psixogen holatlar har xil boʼladi. Koʼpincha ular kayfiyat buzilishlari, qorongʼiliq tormozlanish koʼrinishlarida boʼladi. Oʼzoq davolanishni eslash, oilasidan ajralgan holda kasalxonada uzoq ѐtishni uylash bemorga salbiy taʼsir etadi. Vaqt oʼtishi bilan bemorda harakat va tafakkur tormozlanishlari yuzaga kelishi mumkin. Jahldorliq affektiv labillik paydo boʼlishi mumkin. Shuning uchun shifokor bemorga uning sogʼligining hozirgi holatini aytganda, tibbiy xujjatlarni berganda ehtiѐt boʼlishlari kerak. Klinikasi. Simptomatik psixozlar oʼtkir boshlanishi va oʼzok davom etishi mumkin. Bunda ongning xiralashuvi boʼlmaydi. Somatik kasalliklar rivojlanishi, yashirin kechib kelaѐtgan endogen psixozlarning (shizofreniya, maniakal depressiv psixoz va b.) xurujiga ѐki paydo boʼlishiga sabab boʼlishi mumkin. Somatik kasalliklarda depressiv paranoid holat yuzaga kelishi mumkin. Kechalari delirioz belgilari boʼladi. Depressiya fonida vasvasalar paydo boʼlishi, kasalning somatik ahvolining ѐmonlashganini bildiradi. Ogʼir hollarida eshitish gallyutsinatsiyalari, illyuziyalar va stupor holatlari qoʼshilishi buzilishlar oʼtkinchi boʼlib, bulardan keyin xotira toʼla tiklanadi. Ruhiy buzilishlar, somatik kasalliklarning xususiyatiga va ogʼirlik darjasiga bogʼlik. Oʼtkir yurak qon-tomir yetishmovchiligida amentiv, delirioz holatlar, qoʼrqinch, vahima, baʼzida eyforiya boʼladi. Miokard infarqtining dastlabki davrlarida illyuziya, gallyutsinatsiya, affektiv buzilishlar, oʼziga va atrofdagilarga tanqid yoʼqolishi boʼladi. Baʼzida maniakal holat yuzaga kelib, bemor hatto oʼzining infarkt boʼlganligini esdan chikaradi. Miokard infarqti ri-vojlanishi bilan derealizatsiya va depersonalizatsiya belgilari, munosabat va oʼz-oʼzini ayblash vasvasalari paydo boʼladi. Surunkali yurak qon-tomir yetishmovchiliklarida ham psixopatologik belgilar boʼlishi mumkin. Stenokardiyada xuruj vaqtida affektiv buzilishlar, vahima, oʼlimdan qoʼrqish belgilari yuzaga keladi. Kasallik qaytalangandan keyin bemorlarda kardiofobik sindrom doimiy holda rivojlanishi mumkin.[4] 2. Spilberger–Xaninning ―Havotir darajasini aniqlash‖ test-soʼrovnomasi‖ Spilberger-Xanin xavotir shkalasi (State-Trate Anxiety Inventory, STAI) tashvish darajasini aniqlashning ishonchli va informatsion usulidir. Test taniqli amerikalik psixolog, shaxsiyat, his-tuygʼular va stress psixologiyasi boʼyicha mutaxassis Charlz D. Spilberger tomonidan ishlab chiqilgan. STAI ning rus tilidagi versiyasi psixolog va pedagog Yuriy Xanin tomonidan moslashtirilgan va oʼzgartirilgan. Quyida tashvishni shaxsiy barqaror xususiyat sifatida oʼlchash imkonini beruvchi variant mavjud. Bu konstitutsiyaviy xususiyat (shaxsning biologik va fiziologik holatidagi juda barqaror xususiyat), bu odamning qanchalik keng doiradagi vaziyatlarni tahdid sifatida qabul qilishini va ularga kuchli tashvish holati bilan munosabatda boʼlishini belgilaydi.[4] Download 467.48 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|