8-mavzu. Xalqaro iqtisodiy integratsiya jarayonlari

10.6. Osiyo hududiy integratsiyasining xususiyatlari (ASEAN, 
APEC va h.k.) 
XX asr oxirida Sharqiy Osiyoda integratsiya jarayonlari kuchayib 
bordi. To’rtta Osiyo «ajdaho»laridan biri bo’lgan Singapur, shuningdek NIS 
«yangi to’lqinlar» - Malayziya, Indoneziya, Tailand, Bruney, Vetnam, 
Kambodja, Laos, Myanma va Fillipin davlatlari kiruvchi Janubi-Sharqiy Osiyo 
mamlakatlari assotsiatsiyasi (Association of South East Asian Nations - 
ASEAN) muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatib kelmoqda. Ushbu guruhlar 
doirasidagi o’zaro muvaffaqiyatli hamkorlik ASEAN qatnashchilari bo’lgan 
ko’pchilik mamlakatlarning kuchli iqtisodiy o’sishi bilan chambarchas 
bog’liqdir, shu bilan birgalikda ushbu mamlakatlarning oldindan amal qilib 
kelayotgan o’zaro savdo aloqalarining yaxshi yo’lga qo’yilganligi hamda 
hamkorlikning tartibga solib turiladigan shaklining amal qilishidir. 
ASEAN 1967 yilda Bangkokda “ASEAN deklaratsiya”si imzolanishi 
bilan birgalikda tashkil etilgandir. 1976 yilda Bali orolida imzolangan ASEAN 
kelishuv deklaratsiyasi va Janubi-Sharqiy Osiyoda do’stlik va xamkorlik 

---

shartnomasiga asosan ASEANning shartnomaviy tarzda rasmiylashtirilishi 
amalga oshirildi. 
ASEAN rejasida 2000 yilgacha a’zo mamlakatlar 38 ming turdagi 
tovarlar bo’yicha bojxona to’lovlarini o’rtacha 5%gacha pasaytirish 
belgilangan. 1995 yil oxirida 2003 yildan to’la erkin savdo hududini tashkil 
etish to’g’risida qaror qabul qilingan bo’lib voqealarning ijobiy rivojlanishi 
davom etsa 2000 yildan kuchga kirishi ko’zda tutilgan edi. ASEAN - Janubi-
Sharqiy Osiyoda joylashgan mamlakatlarning siyosiy, iqtisodiy va madaniy 
mintaqaviy xukumatlararo tashkiloti bo’lib hisoblanadi. 
ASEANning yuqori organi bo’lib a’zo-mamlakatlar etakchilarining 
2001 yildan boshlab har yili o’tkaziladigan sammiti hisoblanadi. Odatda 
sammit uch kun davom etib bunda, mintaqa bo’yicha tashkilotning xamkorlari 
bilan uchrashuvlar olib boriladi. Doimiy sekretariat Jakarta shahrida joylashgan 
bo’lib unga bosh sekretar etakchilik qiladi. Shuningdek, ASEAN doirasidagi 
har yili o’tkaziladigan 300dan ortiq tadbirlarni o’tkazishga yordam berishda 
ishlar 29ta qo’mita, 122ta ishchi guruhlar tomonidan amalga oshiriladi. 
Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamjamiyati (Acia Pacific Economic 
Cooperation – APEC) 1989 yilda Kanberrada, Avstraliya va Yangi Zelandiya 
bosh vazirlarning tashabbusi bo’yicha tashkil etilgan. APEC qattiq tashkiliy 
tuzilishdan yoki yirik byurokratik apparatdan holi bo’lgan erkin maslahat 
forumi sifatida tashkil etilgan va shu tufayli u ko’pincha “APEC forumi” deb 
ham yuritiladi. APEC sekretariati Singapurda joylashgan bo’lib, o’z ichiga 
faqatgina APEC a’zo- mamlakatlaridan vakil bo’lgan 23ta diplomatni 
shuningdek, 20ta mahalliy yollanma xodimlarni oladi. 
Sharqiy Osiyoda iqtisodiy integratsiyaning rivojlanish istiqbollari, 
Osiyo – Tinch okeani iqtisodiy hamkorligi (APEC) tashkil etilishi bilan 
sezilarli darajada bog’liqdir. Osiyo – Tinch okeani iqtisodiy hamkorligi 
(APEC) – bu hukumatlararo tashkilot bo’lib, o’z ichiga 21ta davlat mintaqasini 
birlashtirib olgan. APEC Tinch okeani ko’rfazida iqtisodiy hamkorlikni 
rivojlantirish maqsadida Avstraliyaning taklifi bo’yicha 1989 yilda tuzilgan 
edi. Dastlab unga 12ta davlat: Avstraliya, Bruney, Kanada, Indoneziya, 
Yaponiya, Malayziya, Yangi Zelandiya, Filippin, Singapur, Janubiy Koreya, 
Tailand va AQSh kirardi. Keyingi yillar davomida unga Xitoy, Gonkong, 
Tayvan, Meksika, Chili, Yangi Gvineya-Papua, 1998 yildan esa Vetnam, Peru 
va Rossiya ham qo’shilishdi. APEC investitsion va moliyaviy faoliyat bo’yicha 
rasmiy ravishda maslahat berish huquqiga egadir, biroq uning ishchi organlari 
doirasida mintaqaviy savdo yuritish tartibi belgilangan, bo’lib tarmoq vazirlari 
va ekspretlarining u yoki bu mintaqalar xamkorligi masalalari bo’yicha 
uchrashuvlari o’tkaziladi. APEC faoliyatining asosiy maqsadlari 1991 yilda 
Seul deklaratsiyasida belgilangan bo’lib quyidagilardan iborat: 
– a’zo mamlakatlar iqtisodiyotining rivojlanishiga ko’maklashish; 
– a’zo mamlakatlarning 
yuqori 
darajada 
iqtisodiy 
jihatdan 
bog’liqligini hisobga olib ko’ptomonlama savdo tizimini mustahkamlash; 
– a’zo mamlakatlar o’rtasidagi savdo va moliyaviy sohalardagi 

---

hamkorlikni rivojlantirish. 
APEC – yirik iqtisodiy birlashma bo’lib, 2007 yil ma’lumotlariga ko’ra 
unga jahon YaIMini 57% va jahon savdo hajmining 48%dan ortiqrog’i to’g’ri 
keladi. 
Tashkilotning asosiy maqsadi – erkin, ochiq sado tartibini ta’minlash 
hamda mintaqaviy hamkorlikni mustahkamlashdan iborat. 
1994 yilda strategik maqsadlar sifatida 2020 yildan Osiyo-Tinch okeani 
mintaqasida erkin va ochiq savdo tizimlarini hamda liberal investitson 
rejimini tashkil etish rasmiy ravishda e’lon qilingan. Bir qadar rivojlangan 
mamlakatlar erkinlashtirishni 2010 yildan amalga oshirishlari zarur. Har bir 
mamlakat faoliyat yuritishning alohida rejalari asosida yangi tartiblarni joriy 
etish muddatlarini va o’zining xaq-huquqlarini mustaqil ravishda belgilaydi. 
Osiyo-Tinch okeani mintaqasidagi iqtisodiy integratsiya jarayonlarini 
baholash orqali ko’plab mutaxassislar uni rivojlanishini o’ziga xosligini va 
alohida shart- sharoitga egaligini ta’kidlaydilar. Osiyo-Tinch okeani 
mintaqasidagi integratsiya jarayonlarining asosiy xususiyatlariga quyidagilarni 
kiritish mumkin: 
Birinchidan, APEC tashkilotida integratsiya jarayonlari davlatlararo 
xamkorlik uchun zamin yaratuvchi TMKlarning etakchiligi orqali amalga 
oshmoqda. Shu jumladan bu, xukumatga tegishli bo’lmagan mintaqaviy 
iqtisodiy tashkilotlar – Tinch okeani iqtisodiy ittifoqi (TES) 1967 yilda va 
Tinch okeani iqtisodiy xamkorligi bo’yicha ittifoq (STES) 1980 yilda yuzaga 
kelishi APECni tashkil etishaga ancha qulay zamin yaratgandi. Shu bilan 
birgalikda, TES va STES o’zlarining hukumati bilan mustahkam aloqaga ega 
bo’lgan hamda ulardan har tomonlama yordam olayotgan milliy qo’mitalar 
negizida tashkil topgandi. 
Ikkinchidan, integratsiya jarayonlari iqtisodiy rivojlanish darajasi turli 
xilda bo’lgan mamlakatlarni qamrab olgandi. APECning yagona roli shunda 
ediki, unga XX asrning ikkita yirik iqtisodiy jihatdan kuchli mamlakatlari 
AQSh va Yaponiya qo’shilgandi, shu bilan birgalikda, XXI asrning iqtisodiy 
jihatdan qudratli bo’lgan davlati Xitoy ham kirardi. 
Uchinchidan, Osiyo – Tinch okeani mintaqasi ko’lamidagi integratsiya 
o’z ichiga submintaqaviy iqtisodiy ittifoqlarni (ASEAN, NAFTA, Janubiy-
Tinch okeani forumi va bosh.) oladi. 
Iqtisodiy integratsion jarayonlar jahonning turli hudud va mintaqalarida jadal ravishda rivojlanib 
bormokda. 1989 yilda Afrika kontinentining shimoliy qismida Jazoir, Liviya, Mavritaniya, Marakko, 
Tunislardan iborat Mag’rib arab ittifoqi tuziladi. 1981 yilda esa Fors ko’rfazi atrofidagi arab davlatlari 
(Saudiya Arabistoni, Ęuvayt, Ęatar, Bahreyn, BAA, Ummon)dan iborat hamjamiyat kengashi tashkil 
etilgandi