8-seminar mashg’uloti Mavzu: Til taraqqiyotidagi semantik o‘zarishlar. Reja

So‘z o‘zlashtirish. Turli qabila va xalqlar qadimdan o‘zaro iqtisodiy va madaniy aloqada bo‘lib kelganlar. Buning natijasida bir tildan ikkinchi bir tilga ayrim so‘zlar kirib o ‘zlashib ketgan. Dunyoda boshqa til vositalarini o‘zlashtirmagan birorta “sof” til yo‘q. Rus tilining lug‘at tarkibidagi so‘zlaming taxmi-nan 10 foizi boshqa tillardan o‘zlashtirilgan deb taxmin qilinadi. O‘zbek tili lug'at tarkibida arabcha, forscha, tojikcha va intematsional so‘zlarning salmog‘i kattaginadir.
Boshqa tillardan qabul qilingan so‘zlar tilning grammatik- lug'aviy tarkibiga hech qanday ta'sir qilmasdan o'zlashtiriladi. Ular odatda, ko'proq narsalik tushunchasini ifoda qiluvchi so‘zlar bo’ladi: yangi narsalar o‘zlariga xos nomlar bilan o'zlashtiriladi.
Masalan, Futbol o'yini Angliyada ko'proq tarqalgani uchun bunga xos nomlar ham inglizchadir: futbol (“oyoq o‘yini” degan ma’noda), golkipr (darvozabon ma'nosida) va boshqalar. Rus tilidagi kemachilikka xos terminlaming ko'pchiligi golland- chadir: krayser (harbiy kema ma'nosida), gavan (kemalar to‘xtaydigan joy ma’nosida), grotmarsel (katta tikka tumvchi yelkan ma'nosida) va boshqalar.
Boshqa tillardan ehtiyoj natijasida qabul qilingan so'zlar tilning lug‘at boyligini kengaytirib, nutq vositalarini boyitadi. Masalan, ms tilidagi BejiBeT so'zi inglizchadan olinib, baxmal- ning bir turini ifoda qiladi. Inglizchada esa — bu so‘z barxit (baxmal) ma'nosini bildiradi. Lekin barxit so‘zi asli arabcha boTib, bamazin ma’nosini ifoda qiladi. “Boti” so‘zi fransuz tili- da etik ma'nosida ishlatilsa, fransuzchadan olingan bu so‘z ms tilida ayollar kiyadigan qo‘njli “etik” ma'nosini anglatadi. Odatda, boshqa tillardan zamriyat tufayli o‘zlashtirilgan so‘zlar “begona so‘zlar” deb ajratilmasdan nutqda qo'lla- naveradi. Masalan, paxta so'zining asli forscha-tojikcha, kanal so'zining asli lotincha ekanligini faqat tilshunoslargina tadqiqot ishlarida ajratadilar.
Kalkalab so‘z o‘zlashtirish, asosan, ikki turli bo‘ladi:
1) to ‘liq kalkalash — bunda bir tildagi so‘z yoki ibora ikkinchi bir tilga to‘Iiq taijima qilinadi: poluprovodnik — yarim o‘tkazgich, radioperedacha — radio eshittirish, ledokol — muzyorar, vzaimodeystviye — o‘zaro harakat;