8-sinf huquq qulay qo’llanma

Gipoteza – yunoncha so‘z bo‘lib, faraz qilish, fikr yuritish degan ma’noni anglatadi.


Dispozitsiya – lotin tilidan olingan bo‘lib, bayon qilish degan ma’noni anglatadi.


Sanksiya – lotin tilidan olingan bo‘lib, majburiy chora degan ma’noni angla tadi


Yuqoridagi moddaning “Suv yoki suv havzalaridan foydalanish shartlarini buzish” qismi gipotezaga misol bo‘la oladi. “Og‘ir oqibatlarga sabab bo‘lgan” qismi dispozitsiya, “eng kam oylik ish haqining ellik barobaridan yuz barobarigacha miqdorda jarima yoki uch yilgacha axloq tuzatish ishlari, yoxud olti oygacha qamoq yoki uch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi” qismi esa sanksiyaga misol bo‘la oladi.
Ayrim qonun hujjatlarida huquq normasi bu uch tarkibiy elementdan emas, balki 2 ta tarkibiy elementdan tashkil topgan bo‘lishi ham mumkin. Masalan, har qanday mamlakat Konstitutsiyasidagi moddalar asosan gipoteza va dispozitsiyadan iborat bo‘lib, sanksiya elementi deyarli ko‘zda tutilmagan.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 6- moddasini oladigan bo‘l sak, u yerda, “O‘zbekiston Respublikasining poytaxti – Toshkent shahri” deb e’tirof etilgan. Bu modda huquq normasiga misol bo‘la oladi va bu modda faqatgina dispozitsiyadan iborat.

Huquq normasining quyidagi belgilari mavjud: – davlatning (xalqning) irodasini aks ettiradi; – davlat tomonidan normativ hujjatlarda aks ettiriladi; – davlat tomonidan muhofaza qilinadi, zarur bo‘lgan hollarda davlatning majb urlov kuchi bilan ta’minlanadi; – jamiyat va davlat nuqtai nazaridan eng muhim bo‘lgan ijtimoiy munosa bat larni mustahkamlaydi.

Hikmatlar xazinasidan! Ozod bo‘lish uchun qonunlarning quliga aylanishga to‘g‘ri keladi. (Sitseron Mark Tulliy)

Huquq normasining asosiy vazifasi – ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishdir.

18-mavzu. Huquq sohalari

Huquq tizimi – bu jamiyatdagi mavjud huquq normalarining bir butun voqelik sifatida harakatlanishi, huquq normalari va sohalarini muayyan izchillikda, o‘zaro uzviy aloqadorlikda joylanishi.

Huquq institutlari – bu o‘zaro bog‘langan, bir turdagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy normalar guruhidan iborat. Konstitutsiyaviy huquq sohasida prezidentlik, fuqarolarning huquq va erkinliklari instituti, jinoyat huquqi sohasida – javobgarlik instituti, oila huquqida – nikoh instituti va boshqalar.

– Mehnat huquqi sohasi orqali – korxonalar, tashkilotlar va ularning xodimlari o‘rtasidagi mehnat munosabatlari tartibga solinadi. – Fuqarolik huquqi sohasi orqali – mulk bilan aloqador hamda nomulkiy munosabatlar tartibga solinadi. – Oila huquqi sohasi orqali – oiladagi, oila va nikoh bilan bog‘liq muno sabatlar tartibga solinadi. – Ekologiya huquqi sohasi orqali – tabiatni muhofaza qilish jarayonida yuzaga keladigan munosabatlar tartibga solinadi. – Jinoyat huquqi sohasi orqali – qanday xatti-harakatlar jamiyat uchun xavfli ekanligi belgilanadi, ularni sodir etganlar qanday jazolanishi va bu borada yuzaga keladigan barcha munosabatlar tartibga solinadi.
Protsessual huquqlar sudlarning faoliyatini tartibga soladi va qaysi tarmoqqa oid huquqiy masalalarni ko‘rayotganligiga qarab yuqoridagi sharhda keltirilgan 3 ta turga bo‘linadi: – Fuqarolik-protsessual huquq normalari sudlarning fuqarolik, oilaviy, mehnat, yer bilan bog‘liq va moliyaviy munosabatlar kabi bir qator sohalardagi faoliyatini tartibga soladi. Ya’ni, shu sohalarga oid ishlar ko‘rilayotgan bo‘lsa, sudlar fuqarolik-protsessual qonunchilikka asosan ish ko‘radilar. – Iqtisodiy protsessual huquqida ham yer, agrar, moliyaviy, ekologiya sohalariga oid huquqiy munosabatlarni sudlar orqali yechish ko‘zda tutilgan. Agar fuqarolik-protsessual huquqida fuqarolar jismoniy shaxslar o‘rtasidagi munosabatlar o‘z aksini topsa, iqtisodiy protsessual huquqda xo‘jaliklararo mulkiy nizolarni hal etish nazarda tutilgan. – Jinoyat-protsessual huquq sudlov, tergov, prokuratura organlarining jinoyat ishlarini tergov qilish va sudda ko‘rib chiqish faoliyatini tartibga soladi.
19-mavzu.Huquqiy munosabatlar

Ayrim shaxslar o‘rtasida vujudga keladigan va huquq normalari bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar huquqiy munosabatlar deyiladi.

*** Huquqiy munosabat, tuzilishiga ko‘ra obyekt, subyekt kabi elementlarni o‘z ichiga oladi. Misol uchun, Ravshan do‘kondan umumiy daftar va rangli qalam sotib olmoqchi. Bu yerda umumiy daftar va rangli qalam huquqiy munosabatning obyekti hisoblanadi. Ravshan esa huquqiy munosabatning subyektidir.
Huquqiy munosabatlarning elementlari to‘rtta : 1]. Obyekt 2]. subyekt,3]. subyektiv huquq va 4].yuridik majburiyat. Huquqiy munosabatlar subyektlar o‘rtasidagi munosabatlarning yuridik shakli bo‘lib, uning yordamida davlat va qonun talablariga binoan ijtimoiy munos abat ishtirokchilari xulq-atvorini me’yorlab beradi.
Huquqiy munosabatlarda ishtirok etuvchilar, ya’ni subyektlar huquq layoqatiga hamda muomala layoqatiga ega bo‘lishlari talab etiladi