9- tema. Kibermakanda din faktori Joba: Kibermakan tusinigi ham onin mazmun- manisi

Informatsiya urisi ham onin mazmuni. Insanlar ara ozaraliq munasebetlerdegi har qanday

qarsiliq – bul informatsiyalar qarsiliqlari.informatsiya har qanday qarar qabil qiliw ushin en ahmiyetli element bolip ol tek qana, toqnasiwi paytinda optimal hareketketlerdi amelge asiriw, balki maqsetke bagdarlangan xizmetti basqariw imkanin beredi. Sistemanin boliwligi ham joq boliwin belgilewshi faktorlardan biri esaplanadi.

Ayyemgi dawirlerden beri infotmatsiyani ozara uris ham kelispewshilkler protsesinde hujim sholkemlestiriw yaki qorganiw resursi sipatinda talqilawga uriniwlar bolip keledi. Biraq hazirgi kunge kelip ilimiy ortaliqta “informatsiya urisi” kategoriya sipatinda rasmiylesti. Bunday urislardin manisin anlawga baylanisli metadalogiyaliq qatnaslar, teoriyalar qaliplesti. Bunday sharayatta informatsiya dunyasindagi tariyxiy baseke bolatugin salaga aylanip, “informatsiya urisi” dep atalatugin belsendi gures formasi payda bolmaqta.

Bugingi kunde informatsiya urislari haqqinda kop jazilmaqta. Bul tusiniktin payda boiw tariyxi en daslepki qollaniliwi haqqinda har qiyli, bazida bir-birine qarsi pikerler bar olarga ayriqsha rawishte toqtalmagan halda, bul boyinsha ayrim koz qaraslarga itiber qaratiw lazim. Dereklerde korsetiliwinshe, “informatsiya urisi” atamasi birinshi marte 1976-jil “boeing” kompaniyasi ushin tayarlangan “qural sistemasi ham informatsiya urisi” dep atalgan esabatta Tomas Rona tarepinen isletilgen. Hujjette qaniyge informatsiya infra sistemasi AQSH ekonomikasinin ahmiyetli komponetine aylanip baratirgan informatsiya salasi ham uris ham tinishliq halatlarinda nazik halsiz tarmaq bolip qalip atirganligin korsetken.

T.Rona tarepinen ilgeri surilgen usi ideya askeriyler massaliq informatsiya qurallari xizmetkerlerinde ulken qizigiwshiliq oyatti, bul boyinsha ilimiy analizler, interviyular, shigip traditsiyaliq askeriy makan hamde kibermakannan ibarat eki ahmiyetli tiykarlarda sholkemlestiriw ideyasin alga surdi. Basqasha aytqanda, R.Vanker qarsi askeriy kushlerdi bastiriw, neytrallawga qaratilgan traditsiyaliq askeriy konseptsiyalardin tabiygiy toltiriwshisi sipatinda xizmet qiliwi zarur bolgan “kibermanyover” doktriynasin usinis etedi. Solay etip, qurgaqliq, teniz, hawa, jollarinan basqa askeriy hareketler sistemasina “ impomakan” –informatsiya makani ham qosiladi. Bunday jana forma ham mazmundagi urislarda qarsi tareptin informatsiya infrastrukturasi ham ruwxiyati tiykargi obyekt boladi.

1998-jili oktyabrde AQSH qorganiw ministirligi “informatsiya operatsiyalarinin birlesken doktriynasin” amelge asiriwga kiristi. Tiykarinda,usi doktriyna daslep “informatsiya urisinin birlesken doktriynasi” dep atalgan edi. Keyinshelik onin ati ozgertirildi. Bugan sebeb bolsa “informatsiya operatsiyalari” ham “informatsiya urisi” tusiniklerinin oz ara munasebetligine aydinliq kirirtiw edi. Sol sebebli informatsiya operatsiyasi-informatsiya sistemalarin qorqaw protsesinde qarsi tareptin informatsiyani toplaw, qayta islew , uzatiw ham saqlaw barisindagi jumislarin qiyinlastiriw maqsetinde amelge asirilatugin is hareketler; informatsiya urisi bolsa qarama qarsi tareptin siyasiy ham askeriy basqariw sistemasin hamde basshiligina qaratilgan kompleks tasirler, informatsiya operatsiyalari jiyindisi dep aniqlanadi. Bunday tasirler arqali tinishliq ham uris halatlarinda qarsi tarep basshiligi informatsiyaliq tasir otkizip atirgan tarepke maqul qararlar qabil qiliwga erisiw maqseti gozlenedi.

Qaniygelerdin korsetiwinshe informatsiya urisi milliy askeriy strategiyani taminlewde informatsiya boyinsha ustinlikke erisiw maqsetinde amelge asirilatugin hareketlerdi sawlelendiriledi. Bunda qarsi tarep informatsiya sistemalarina tasir otkiziw menen bir waqitta oz informatsiya infrasistemasi bekkemlenip bariladi.

Informatsiya salasindagi ustinlik malim halat haqqinda informatsiyani uzliksiz toplaw qayta islew ham tarqatiw qabiliyetin anlatadi. Bunday qabiliyet , ozine tanlik bolsa, qarsi tarepke tap sonday hareketlerdi amelge asiriwda tosqinliklar qiliw , qarsiliqlar korsetiwde juzege shigadi. Sonday aq, informatsiya salasindagi ustinlik askeriy halat haqqinda real pikirge, qarsi tarep hareketlerinin aniq ham interaktiv kelbetine iye boliw imkanin beredi.

Biz siz benen aytqanda, bungi kunge kelip, informatsiya tarawi koplep mamleketler siyasatinin sheshiwgi bagdarga aylangan. Bul barada mamleketler tarepinen informatsiya agressiyasinan qorgaw sistemasi, uliwmaliq madeniyat ekspansiyaga qarsi sharalar menen baylanisli ken kolemdegi jumislar amelge asirilmaqta. Garezsizlik jillarinda mamleketimizdede informatsiya resurslarinan paydalaniw, informatsiya almasiwi ham uliwma,informatsiyalastiriwga baylanisli insane hujjetleri kompleksi qaliplestirildi. Maselen, “ informatsiyalastiriw haqqinda”gi Ozbekstan respublikasi nizaminin 4-statyasinda “informatsiyalastiriw salasindagi mamleket siyasati informatsiya resurslari infomatsiya texnologiyalari ham informatsiya sistemalarin rawajlandiriw hamde jetilistiriwdin zamanagoy dunya prinslerin esapqa algan halda milliy informatsiya sistemasin jaratiwga qaratilgan” –degen qagiyda soz sawlesin tapqan.

Hazirde bul jonelistegi nizamshiliq ameliyati basqa mamleketler siyasatinda da ken orin iyelegen. Demek, informatsiya qawipleri hawij alip, Ozbekstan respublikasi birinshi prezidenti Islam Karimov sozi menen aytqanda, “ideologiya paligonlari yadro paligonlarinanda kobirek kushke iye” bolgan bugingi kunde informatsiya salasi menen baylanisli protseslerge ayriqsha itibardi qaratiw- insane, jamiyet ham mamleket manawiy-madeniy qawipsizligi ham turaqliliginin ahmiyetli sharti esaplanadi.

3.