9- tema. Kibermakanda din faktori Joba: Kibermakan tusinigi ham onin mazmun- manisi

Tema oqiw maqseti: talabalarda manawiy qawip formalari ham olardin sotsiyalliq turaqliliqqa tasiri, kibermakan tusinigi, informatsiya qawipleri tusinigi, din niqabindagi ideyalogiyaliq qawiplerdin payda boliw formalari, jaslardi har qiyli informatsiya qawiplerinen asrawdin ahmiyetli waziypalari ham waziypalari haqqinda bilimlerin arttiriw.

1. 
   “ Kibermakan “ tusinigi ham onin mazmun-manisi. 21-asir informatsiya asiri dep tan
   

alinip atirganligi biykarga emes. Adamzat tariyxina maglumattin ahmiyetli darejesi bul siyaqli joqari shoqqilardi iyelemegen edi. Adamlardi jana bilimlerdi iyelewge qizigiwi kem kemnen artip baratirgan globallasiw prostsesinde jamiyetlik sanani zaharlewge qaratilgan topilislar mamlekettin informatsiya basqariwin joldan shigariwga urinislar kem kemnen artip barmaqta. Bunda jaslardin informatsiya-komunikatsiya texnologiyalarinan paydalaniw madeniyatin joqarilatiw arqali olarda har qiyli ideyalogiyaliq qawiplerge, sonin ishinde , diniy ekstremizim, terrorizim “massaliq madeniyat” ham basqa jat ideyalarga qarsi bekkem immunitetti qaliplestiriw sheshiwshi ahmiyetke iye bolmaqta. Bunday protseslerdi amelge asiriwda bolsa kibermakan qolay ortaliq deregine aylanip ulgergen.

Kibermakan dunya kompyuter tarmaqlarinin virtual uliwma jiyindisi. Bul atama 1984-jilda Uiliyam Gibsonnin “Neyromant” (“Neuromance”) romaninda qollanilgan, hazir bolsa global infotmatsiya makanin sawlelendiriw ushin isletiledi. Telefon soylesiwleri, “Chatlar”, har qiyli online tartislar, kompyuter baylanisi kibermakanda amelge asirilmakta. Virtual waqiyaliqqa kirip bariwdin zamanagoy qurallari sipatinda tomendegilerdi aytiw mumkin: internetka qiriw imkaniyati bolgan mobil telefonlar; online pultli oyinlar; video qurilmalar; tarmaqtan sirttagi paydalaniw imkanin beriwshi programmaliq taminlewler. Bul siyaqli qurallar kibermakannan erkin paydalaniw imkanin jaratiw menen bir waqitta,sol makandagi qawip qaterlerdin koz anlamas darejede joqariligin anlatadi.

Soni aytip otiw lazim, kibermakanda diniy protsesler korinisleri tomendegi formalarda payda boladi:sawbed, maglumat, talim, tajriybe, ameliyat, missionerlik,marketing shipa ham basqalar.

Internet imkaniyatlari insanlardin sawbetke kirisiw ham malim maqsettegi pikirler almasiwindagi sotsiyalliq tarmaqlarga baylanisa aliw imkanin beredi. Daslep sholkemlestirilgen jamaalar arasinda Vikkanlar ham neomajusiylar siyaqli traditsiyaliq emes internet toparlari bolgan. Xaydi Kempbell tarepinen xristiyan jamalari ortasinda otkizilgen izzertlewler natiyjesi boyinsha, insanlar online jamaalarga sawbetke kirisiw maqsetinde agza boladi. Bir qansha alimlar virtual sawbettin xarakerine baylanisli ahmiyetli maselelerdi kotergen. Oni tek qana “sotsiyalliq turmistin illyuziyasi” yaki “offlayn”dunyada jamaalardin jaqsilaniwina alip keliwshi qural sipatinda tan algan.

Jetekshi diniy sholkemler ham hazirgi kunde agzalar ham agza bolmaganlar arasinda kompyuterlestirilgen maglumat aliwga talaptin artqanin korsetpekte. Diniy maglumatlardi tarqatiwda elekton diniy maglumatlar tarqatiwshi ‘bloggerler” yaki “bloklar” kompyuterlestirilgen sawbettin ahmiyetli tarepi esaplanadi. Tez patlerde “potkaslar”, veb-sayttan MR3 player, “i-Pot” larga juklenip atirgan audio bagdarlamalar, sonin ishinde, leksiyalar ken en jaymaqta.

Daslepki waqitlari qit bolgan, ken tarqalmagan muqaddes tekstler ham onnan keying orinlarda turiwshi maglumatlar endilikte kopshilik itibarinda gana emes, balki qalegen adam ushin veb saytlardan juklep, talim aliw imkaniyati bar.

Internettin “liminalmakan”i manawiy yaki diniy tajriybege (absorbatsiya, asketlik, eskapizim, jekelik, sawbet) jana imkaniyatlar aship bermekte. Hazirgi kunde ofista xizmet etiwshiler turmis tarizine saykes 10minutli manawiy shinigiwlar tajriybe arttiriwga imkan beredi. Zamanagoy sufiylar internet arqali bundy baylanislar arqali murshit ham murit ortasimdagu oz-ara munasebetler jaqsinalip atirganligin bildiredi. Internet-radio siyaqli jana texnologiyaliq jardeminde tinlawshilardi “psixonaviygatsiyaliq sayaxatqa” shaqiradi.

Kompyuter –mediya qurallari diniy ameliyat teren sinip ketiwi natiyjesinde kibermakan ahmiyetli rituallar maydanina ham de belgili dinge ugitlew deregi ham quralina aylangan. Bunnan basqa jamiyetten uzaqlasqan malim bir jaslar ham hayallardi kiber-manawiyat rasmiy ibadatxanalardanda kobirek ozine tartadi. Ameliy sorawlar bolsa bul protsessler keleshekte jaslardi ozine tartip aliwin korsetken. Biraq ayrimlar internet janli, tasirshen lektsiya menen bellese almasligin korsetedi. Sondayaq, online-jamaalar tez patler menen ozgerip atirgan dunyada “tuwrijol” da boliwdin ameliyati qanday boliwina baylanisli soraw ham pikirlerdi talqilawshi ahmiyetli “maydan”ga aylandi.

Uliwma alganda kibermakan waqit ham makan shegarasin basip otiw imkaniyatin keneytiedi. Bul bolsa oz nawbetinde finansliq qiyinshiligi yaki fizikaliq kemshiligi bar bolgan malim diniy amellerdi amelge asiriw imkaniyatin arttiradi.

Sawbetke kirisiwdin jane bir korinisi bolgan missionerlik, malim diniy talimnin osiwi ham tasiri shegarasinin kenligi tiykarinda ayriqsha korip otiw zarur. Bugingi kunde din ham isenim erkinligi huqiqi en dawli masele. Mashqalali tarepi sonda jana jurajat qilganlardi dinge ugitlew agressiv ruxta amelge asirilip atirgani menen belgilenedi.

Muqqaddes tektlerdin marketingi boldi. Internet arqali ulken bizneske aylandi. Diniy ham manawiy talapqa saykes keletugin barliq narseni satip aliw mumkin. Diniy tanisiw saytlarinda bolsa qalbke mas insandi tabiw apiyawi basqishlarda amelge asiriladi.

Kompyuter media qurallarinda keselliklerge dawa ham mashqalalarga sheshim tabiw ken

rawajlanbaqta. Guru, evengelistler, maslahatshi ekstrasenslerge soraw jiberiw yaki diniy ham ameliy mashqalalarga juwap tabiw mumkin. Bugan kopshilikti murajattin anonimligi ham kushli diniy jetekshinin qatnasi ozine tartadi.

Joqarida korip otilgen protsesler internet bugungi turmisimizga qay darejede sinip barganin korsetpekte. Kem kemnen kusheyip baratirgan globallasiw protsesinde maglumattin mazmuni ham strategiyasin analiz qiliw ahmiyetli esaplanadi. Sebebi, bunday qawipler jaslardin manawiy-adep ikramliliq, psixologiyaliq dunya koz qarasin, siysiy koz qarasi ham isenimin maqsetli rawishte ozgertiwge qaratilganligi heshkimge sir emes. Informatsiya qawipleri ham kiberqawiplerden qorganiw, ox nawbetinde olarga qarsi guresiw ushin har bir adam sergek ham qiragi boliwi, informatsiyani analiz qila biliwi lazimligin dawirdin ozi talap etedi. Informatsiyali agiminan paydalaniw boyinsha jaslardi salamat immunitetti payda qiliw, unamli tareplerin uyretiw menen birge, unamsiz aqibetlerinen xabardar etiw ahmiyetli sanaladi.

2.