9-10-Amaliy mashg’ulot. Topografik s’yomkalar. Topografik s’yomka planini tuzish

9-10-Amaliy mashg’ulot.Topografik s’yomkalar. Topografik s’yomka planini tuzish.
Yer yuzasini tarh,, xarita va kesimlarga tushirish bilan bog’lik, bo’lgan ishlar yigindisi s’yomka (tasvirlov) deyiladi.
S’yomka(tasvirlov) tarhiy, agar joydagi narsa, nuqta va tafsilotlarning tarhdagi o’rni va ularning sathiy (yoki biron-bir shartli) yuzaga nisbatan balandligi aniqlansa bo’ladi.
Injenerlik ishlariga dоir masalalarni yechishda nuqtalarning bir-biriga nisbatan faqat gоrizоntal tekislikdagi o’rinlarini belgilashni o’zi kifоya qilmaydi,ularning vertikal tekislikdagi vaziyatini, ya`ni Jоyning baland pastliginianiqlash va qоg’оzda tasvirlash ham talab qilinadi. Gоrizоntal s`yomkada chiziqning gоrizоntal qo’yilishi aniqlanadi, vertikal s`yomkada esa chiziqning vertikal tekislikka bo’lgan prоektsiyasi aniqlanadi.Nuqtalarning vertikal tekislikda egallagan o’rinlarini aniqlashga dоir o’lchash ishlarining yig’indisi vertikal s`yomka yoki balandlik s`yomkasi deyish ham mumkin.

Qog’ozga joyning tafsilotlari bilan rel’efi tushirish topografik s’yomka olish deyiladi.
Taxeometrik va menzulaviy plan olish topografik plan olishning o’zginasidir. Taxeometriya so’zini o’zbekcha tarjima qilsa «tez o’lchash» ma’nosini anglatadi. Taxeometrik plan olishda gorizontal va vertikal plan olish bir vaqtning o’zida vertikal aylanaga ega bo’lgan taxeometr-teodolit bilan bajariladi.
Nuqtalarning planli o’rni gorizontal burchak va masofa bilan, uning nisbiy balandligi trigonometrik nivelirlash orqali aniqlanadi. Taxeometrik plan olish o’rtacha murakkab tafsilotga va relьefi yaxshi formaga ega bo’lgan joylarda qo’llaniladi.
Menzula bilan plan olish menzula va kiprigelь yordamida bajariladi. U bevosita dalada qalam bilan topografik plan olish imkoniyatini beradi.
Menzula bilan plan olishning asosiy avzalligi plan olish jarayonida joy aniq ko’rinib turishi, joyning tuzilayotgan plan bilan taqqoslash mumkinligi va plan tuzishining yuqori sifatligi. Bu usulning kamchiligi quyidagilar: ishning asosiy qismi dalada bajarilishi, ob-havoning qorli, yomg’irli kunlarida ishlash imkoniyati yo’qligi .
Menzula shtativ, taglik va planshetdan iborat jihozlardan tashkil topgan.
Metall taglik tsilindrik qism 5 ga mahkamlash uchun uchta vint 3 bilan yuqori qism 4, uchta ko’tarish vinti 7 va qotirish vinti 2 va 6 to’g’rilash vintidan iborat. Ko’tarish vintlari plastik prujina 1 orqali o’tadi.
M
enzula shtativi (quyidagi shakl) uchta oyoq , uning boshi metall qalpoq bilan tugaydi. O’rnatish vintini oxirigacha qattiq buralsa menzula tagligi va unga mahkamlangan planshet aylanishi to’xtaydi.
I sh tugagandan keyin taxta-planshet taglikdan olinib, namliklardan himoya qilish uchun plenkaga o’rab brezent g’ilofga solib qo’yiladi.
Kipregelь – qarash trubasiga, vertikal doiraga va adilakli metall chizg’iga ega bo’lgan asbobdir.
K
iprigelь. Kiprigelь – qarash trubasi, vertikal doira va adilagi bo’lgan metall chiziqdan iborat asbob. Kipregelь KN qarash trubasining bitta vaziyatida nisbiy balandlik va masofani aniqlash uchun mo’ljallangan. Kipregelь KN bilan ishlaganda 3 metrli yig’iladigan reyka ishlatiladi.

S
anoq olishdan oldin vertikal doiradagi adilak o’rtaga keltiriladi. Masofani aniqlash uchun reykadagi boshlang’ich aylana va to’r iplari vertikal shtrixi bo’yicha masofa aylanasi o’rtasidagi bo’laklar soniga teng sanoq olinadi.

Nisbiy balandliklarni aniqlash aniqligi vertikal doira nol o’rniga (NO’) bog’liq. SHuning uchun 2-3 nuqtaga qaratilib NO’ aniqlanadi va quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi:

NO’= (O’D-CHD)/2
Bu yerda: O’D-o’ng doiradan olingan sanoq;
CHD-chap doiradan olingan sanoq
Aga nol o’rni (NO’) 1’ dan katta bo’lsa uni 0 ga keltirish kerak. Uning uchun qarash trubasi o’ng doira vaziyatida biror nuqtaga qaratiladi va yo’naltiruvchi vintni aylantirib vertikal doira ko’rinadigan sanoqni quyidagi formula bilan aniqlaydigan qiyalik burchagi qiymatiga qo’yiladi:
V = (O’D-CHD) /2
V=O’D-NO’
V=CHD-NO’
Vertikal doiradagi adilak to’g’rilash vintlari bilan adilak pufakchasi o’rtaga keltiriladi. Vertikal doira adilak pufakchasini o’rtaga keltirib, truba yo’naltirishi vinti yordamida qarash trubasi ko’rish maydonida NU ga teng sanoq qo’yish mumkin. Vertikal doira vinti bo’rash bilan truba ko’rish maydonidagi sanoq nolga keltiriladi. Keyinchalik vertikal doira adilagi to’g’rilash vintlari b ilan adilak pufakchasi o’rtaga keltiriladi.
Bir va qtda bajariladigan tarhiy va tik tasvirlov topografik tasvirlov deyiladi.
Chizma qog'ozga berilgan masshtabda kvadratlar to‘ri tuziladi va abris bo'yicha tafsilotlar tushinladi. Har bir kvadratlaming uchlariga va relyefni xarakterli nuqtalariga aniqligi 1 sm gacha bo'lgan balandlikiari yozib qo‘yiladi. Ular orasidan gonzontallar
berilgan kesim balandligida grafik interpolyatsiya yordamida o’tkaziladi.
Misol. Biror-bir yuzada a, b, c, d nuqtalarming balandlikiari ko'rsatilgan chizma benlgan bo'lsin . Ushbu balandliklar bo'yicha relfining kesim balandligi har 1 m dan balandligi 26, 27 va 28 bo'lgan gorizontallar o‘tqazish talab etilsin.



Buning uchun AS uzunligi olinib, sirkul bilan millimetrovka qog'oziga joylashtiriladi. Vertikal masshtab tanlanib a va s nuqtalarini balandliklari bo'yicha joylashtirilib AS chiziglning kesimi hosil etiladi.
AS kesimining gorizontal masshtabi. plan masshtabiga mos bo'lganligi sababli 26, 27 va 28 da gorizontal kesishgan nuqtalar 26’, 27’ va 28’ dan as chizig'iga ortogonal proyeksiya tushiramiz.
Hosil boigan 26’, 27’ va 28’ nuqtalar 26, 27 va 28 teng bo lgan balandliklami ko'rsatadi. Planga tushirilgan ushbu nuqtalar orqali 26,27 va 28-gorizontallar o‘tadi. Plan qalamda chizilib, shartli belgilar bilan ко rsatilad