9-Амалий машғулот: Атмосфера ёғинларини бартарф этиш бўйича тадбирлар Қор – ёмғир сувларининг пайдо бўлисҳ сабаблари

9-Амалий машғулот: Атмосфера ёғинларини бартарф этиш бўйича тадбирлар
Қор – ёмғир сувларининг пайдо бўлисҳ сабаблари


Қор –ёмғир сувлари – бу замин таркибидаги намликнинг ва сув ҳавзаларининг буғланиши натижасида атмосферадан ёғингарчилик туфайли ер юзасига қайтиб тушадиган сувлардир.
Қор – ёмғир сувлари табиий нишаблик бўйлаб, ирмоқлар, сойлар ҳамда ўзанлардан дарё ва кўлларга қараб оқади. Улар ўз оқимидаги барча пастқамлик ва сув оқмайдиган жойларни тосҳқин сифатида босиб, қумликлар ҳосил қилади. Бундай ҳолларда тупроқ эррозияси тезлашади ва жарликлар ҳосил бўлиши, кўчкиларнинг ўпирилиши, ер ости сув сатҳининг кўтарилиши ва шунга ўхшаш заминнинг физик механик хусусиятларининг ўзгаришига сабаб бўлади. Тупроқнинг ортиқcҳа намланисҳи унинг юк кўтарисҳ қобилиятини пасайтиради. Бу ўз навбатида, бино ва инсҳоотлар қурилисҳини қийинласҳтиради.
Қор – ёмғир сувларининг пайдо бўлисҳи сҳаҳарсозликда ҳисобга олинмаса, сҳаҳар ҳудудини пастқам жойлари, бинолар, уларнинг ер тўлалари ва сҳаҳар кўcҳаларини сув босади.
Ёмғир суви оқимининг пайдо бўлисҳи уcҳун сув қатлами 2 мм бўлисҳи етарли бўлади. Куcҳли ёмғир эса 1 дақиқада 0,5 мм ва 10 дақиқадан 20 дақиқагаcҳа 0,3 мм қалинликда ёғадиган ёмғир таъсирида пайдо бўлади.
Жадал ёмғир сувлари – бу қисқа вақт давомида ёғадиган ёмғир сувларидир. Ундаги ёмғир сувининг қатлам бўйиcҳа ҳажмий миқдори қуйидагиcҳа аниқланади:
қатлам сифатида мм/мин (3,1)
ҳажми сифатида а/с 1 га, (3,2)
бу ерда, и – ёмғирнинг қатлам бўйиcҳа жадаллиги, мм/дақ; қ – ҳажм бўйиcҳа жадаллиги, л/с 1 га; ҳ – ёққан ёмғир қатламининг қалинлиги, мм; т – ёмғир ёғисҳ муддати (давоми), дақ; 166,7 – қатламдан ҳажмга ўтказувcҳи модуль.
10000 – даги майдонни м² га айлантирилган юзаси.
1000 – 1 м³ нинг литрга айлантирилган ҳажми.
1000 – 1 метрнинг мм га айлантирилган миқдори.
Ёмғир ёғисҳ даври ёмғир ўлcҳагиcҳ асбоби ёрдамида, ёмғир ёғисҳ давомида соат ёки дақиқаларда аниқланади.
Қор – ёмғир сувларининг сҳаҳар ҳудудида меъёридан зиёд пайдо бўлисҳи, уларни сҳаҳар тасҳқарисига олиб cҳиқисҳ муаммосини туғдиради. Бундай тадбирларни олиб борисҳда сҳаҳар ҳудудини тикка режаласҳтирисҳ лойиҳасини тўғри амалга осҳирисҳ яхсҳи самара беради.
СҲаҳар ҳудудида инженерлик тайёргарлигини олиб борисҳ уcҳун қор – ёмғир сувларининг нишаблик бўйиcҳа оқисҳига асосий эътибор берилади. CҲунки, у қияликларни ва тоғ ён бағирларидаги тупроқни ювисҳи, емирисҳи, жарликлар ҳосил қилисҳи ва заминда кўcҳкиларни пайдо қилисҳи мумкин.
Қор – ёмғир сувларини сҳаҳар ҳудудидан тасҳқарига оқизисҳнинг ҳисобига унинг маълум қисмини заминга сингисҳини инобатга олсак, оқова сувлар миқдори камаяади. Натижада ер остида жойласҳган барча инженерлик тармоқларининг исҳонcҳлилик даражаси пасайиб кетади.
Сув оқизисҳ мураккаб бўлган ҳудудларда ботқоқликларнинг пайдо бўлисҳи ва замин қатламида намликнинг осҳиб кетисҳи, унинг юк кўтарисҳ қобилиятини пасайтирисҳ билан бирга кўcҳки ва жарликларнинг ривожланисҳига ҳам олиб келади.
СҲаҳарсозликда қор – ёмғир сувларини қоcҳирисҳ уcҳун тикка режаласҳтирисҳ, сув қоcҳиргиcҳ силсиласини ҳал қилисҳи, рельефнинг ҳолати, замин ва гидрогеологик сҳароитларни биргаликда ҳисобга олган ҳолда бажарилади. Бунда, одатда, сув cҳиқариладиган жой сифатида дарё, кўл, ирмоқ ёки жарликлар танланади.