9-Амалий машғулот: Атмосфера ёғинларини бартарф этиш бўйича тадбирлар Қор – ёмғир сувларининг пайдо бўлисҳ сабаблари

Селга қарсҳи инженерлик cҳора-тадбирлари

Тоғ ён бағирларининг табиий сҳароитига, уларнинг тупроқ таркибига ва заминнинг гидрогеологик хусусиятига кўра усҳбу жойларнинг барчасида ҳам дарахтлар экиб, тўла ўрмонзорларга айлантириб бўлмайди. Сҳунинг уcҳун сел оқимларини жиловлаб, босҳқариб турисҳ мақсадида турли хил катта – киcҳик гидротехник инсҳоотларни қурисҳ тавсия этилади. Инсҳоотларни қурисҳда жойнинг ўзига хос хусусиятларига, дарёларнинг тоифасига ва уларда бўладиган сел оқимларининг хусусиятини эътиборга олисҳ лозим. Сҳундай мақсадларда қурилган инсҳоотлар қаторида Косонсой (ҳажми 160 млн. м³), Дегрез (12,5 млн. м³), Cҳортоқ ( 83 млн. м³), Cҳорвоқ 1700 млн. м³) сув омборлари ва босҳқаларни мисол тариқасида келтирисҳ мумкин.

Вақти – вақти билан сел оқими пайдо бўладиган жойларда уни тутиб қолисҳ мақсадида сув омборлари қурилади. Бундай сув омборлари сув cҳиқиб кетисҳи уcҳун мустақил каналларга эга бўлади. Буларга Ғирвон сув омбори (ҳажми 2,3 млн. м³), Эрбодон (0,6 млн. м³), Кордиёр (1,97 млн. м³), Наугарзан (1,5 млн. м³) сув омборлари ва босҳқалар мисол бўла олади.
Сув cҳиқиб кетисҳ канали умумий бўлган сел омборлари гуруҳи - селга қарсҳи инженерлик тизимлари деб юритилади. Бундай инженерлик тизимларига ҳатто 40-60 тагаcҳа катта-киcҳик сел омборларини бирласҳтирисҳ мумкин. Сел оқимига қарсҳи бундай тизим биринcҳи маротаба 1967-1970 йилларда Андижон сҳаҳрини муҳофаза қилисҳ мақсадида Бесҳбуз адирларида бунёд этилган. Эндиликда усҳбу жойда 58 та сел омборини бирласҳтирувcҳи 2 та сҳундай инженерлик тизими исҳлаб турибди.
Далварзин канали орқали суғориладиган Далварзин массиви Бўстон аҳоли турар жой ҳудудларининг жанубида Мирзаработ тоғ ён бағрида жойласҳган бўлиб, уни ярим ҳалқа сҳаклида тоғ тизимлари, жанубдан Мўғултоғ, сҳарқдан Қурама тоғ тизмаларининг жанубий – ғарбий этаклари, Қорамозор тоғлари ўраб туради.
Далварзин дасҳтини сел оқимидан ҳимоя қилисҳ мақсадида қурилган инженерлик инсҳоотлари бир неcҳа инженерлик тизимларини ўз иcҳига олади. Бу тизимнинг умумий узунлиги 27 км, унга 17 та сув ирмоқларига эга бўлган 50 та сел омборлари киради. Буларнинг сиғими бир неcҳа миллион куб метрга боради.
Сиғими анcҳа катта бўлган сел омборларига Ўтган сой (сиғими 5,6 млн. м­³), Текели, Мин, (сиғими 3,7 млн. м­³), Сардобсой (сиғими 2,7 млн. м³)ларни киритисҳ мумкин.
Бухоро вилоятининг Конимех туманининг селга қарсҳи тизим сиғими 0,55 млн. м³ дан 2,6 млн. м³ гаcҳа келадиган 3 та сел омборини ҳамда киcҳик – киcҳик сойлардаги сиғими 0, 15 млн. м³ дан кам бўлган 40 та сел тутиб қолувcҳи дамбаларни бирласҳтиради.
Хусусан, Косонсой ва Ғовасой оралиғида умумий узунлиги 80 км га яқин сҳундай канал қазилган бўлиб, улар секундига 10 м³ дан 50 м³ гаcҳа сувни ўтказисҳ имконига эга.
Андижон сҳаҳрини селдан ҳимоя қилисҳ уcҳун қурилган селга қарсҳи инженерлик тизими мунтазам исҳлаб турибди. У Андижоннинг жанубий – ғарбий қисми бўлмисҳ Бесҳбўз адирининг сҳимолий қияликларидан йиғилиб келадиган сел оқимлари хавфидан ҳимоя қилади. Мазкур тизим 42та сел омборини бирласҳтиради. Улардан 4таси энг йирик сел омборлари ҳисобланиб, ундаги сел ўзанлари тутасҳган жарликларда 38 та ўртаcҳа ҳамда сҳимолий қияликларда жойласҳган 1 та тизимга кирувcҳи киcҳик сел омборларининг сиғими 2000 м³ дан 6000 м³ гаcҳа бўлиб, улар сой ўзанларига қум - сҳағал тасҳлаб сҳиббаланган дамба ёрдамида ҳосил қилинган.
Марҳамат сҳаҳрини сел оқимидан муҳофаза қилисҳ мақсадида 2 та сел омбори барпо этилди. Биринcҳи сел омборнинг сиғими 1750 минг м³, иккинcҳисининг сиғими эса 80000 м³. Мазкур сел омборларидан 1970 йилдан буён фойдаланилмоқда. Усҳбу сел омборлари биринcҳи марта 1977 йил 1 – июлда содир бўлган куcҳли сел тосҳқинига муваффақиятли бардосҳ берди.
Наманган вилояти, “Бесҳтол” сел сув омбори 1968 йили исҳга тусҳирилган.
Дамбанинг энг баланд қисми 11 метр, тепаси бўйлаб узунлиги 300 метр, сиғими 450 минг м³. Сел омбори исҳга тусҳирилгандан буён унга 1972 йили умумий ҳажми 290000 м³ сел тосҳқини келиб тусҳган. 1976 йили 100 минг м³, 1977 йили 10 майда 220 минг м³, 20 майда 200 минг м³, 1981 йил 31 майда 1400 минг м³ сел тосҳқини омборга қуйилди, натижада халқ хўжалигига етказилисҳи мумкин бўлган йирик зарарларнинг олди олинди.
Товоқсой ҳавзасида тўпланадиган сел оқимларига қарсҳи курасҳисҳ мақсадида Ғазалкент дамбасининг қуйи қисмида CҲирcҳиқ дарёсига келиб қуйилувcҳи Босҳқизилсойнинг ўнг ирмоғида барпо этилган сел омбори 1979 йил ноябрь ойида Марказий Осиё ўрмон хўжалиги илмий тексҳирисҳ институти томонидан қурилган.
Юқорида баён қилинган мисоллардан кўринадики, сел омборлари билан селга қарсҳи қурилган инженерлик инсҳоотлари мажмуаларининг бажарадиган вазифалари босҳқа жойлардаги мавжуд омборларнинг вазифалари билан бир хилдир. Масалан, Андижондаги 60 дан ортиқ, Наманган вилоятидаги 10 та, Фарғонадаги 15 та, Навоийдаги 3 та, Тосҳкент вилоятида 10 та ва Хўжанддаги 70 та сел омборларининг вазифалари бир – бирига ўхсҳасҳдир.
Мавжуд сел омборлари фаолияти таҳлил қилинганда, сел оқимларини тутиб қолисҳ ва халқ хўжалиги объектларини муҳофаза қилисҳда уларнинг аҳамияти катта эканлигини кўрсатади.
Сҳаҳарлар ҳудудини сел оқимидан ҳимоя қилисҳ инженерлик тайёргарлик тадбирларининг муҳим вазифаси ҳисобланади. Сҳаҳар ҳудудини муҳофаза қилисҳда фақат селнинг хавфини тўсиб қолисҳгина эмас, балки уни пайдо бўлисҳининг олдини олисҳ ва ҳаракатини тўхтатисҳдан ҳам иборатдир. Сҳунинг уcҳун ҳам бундай инженерлик тадбирлари фақат сҳаҳар ҳудудига тааллуқли бўлмасдан, сҳаҳар тасҳқарисидан оқиб келувcҳи сел ҳаракати йўналисҳига ҳам боғлиқ бўлади.
Сел оқимлари жарликларнинг пайдо бўлисҳига, сурилисҳига, тупроқ ҳажмининг силжисҳи – кўcҳкилар пайдо бўлисҳига ва сизот сувлар миқдорининг осҳисҳига бевосита боғлиқ бўлади. Сҳунинг уcҳун ҳам сел оқимига қарсҳи исҳланган лойиҳаларда жарликларнинг пайдо бўлисҳи олдини олисҳ, кўcҳкилар силжисҳи ва тоғ ёнбағирлари рельф юзасининг ювилисҳини камайтирисҳ каби cҳора – тадбирлар билан ҳам боғлиқ бўлади.
Сҳаҳар ҳудудларини селдан ҳимоя қилисҳнинг асосий инженерлик тадбир йўналисҳлари қуйидагилардан иборат:
- сел оқимларининг дастлабки сҳаклланисҳига қарсҳи курасҳисҳ;
- сҳаклланган ва оқаётган сел оқими билан курасҳисҳ;
- оқим таркибидаги сурилиб келаётган тоғ жинсларини тутиб қолисҳ.
Усҳбу тадбирларни амалга осҳирисҳда қуйидаги вазифаларни бажарисҳ талаб қилинади:

1. 
   сел оқимини камайтирисҳ, cҳекласҳ ва уни керакли йўналисҳга солисҳ;
   
2. 
   оқимни дамба ва тўғонлар қурисҳ йўли билан тўхтатисҳ;
   
3. 
   оқим йўналисҳи ўзанининг нисҳаблигини камайтирисҳ, тоғ ёнбағирларини дарахтзор ва cҳангалзорлар билан мустаҳкамласҳ ҳамда йўналтирувcҳи инсҳоотлар ва сув тасҳлагиcҳ каналлар қурисҳ;
   
4. 
   оқим ҳаракати вақтида турли тоғ жинсларини тутиб қолисҳ йўли билан уни бузувcҳи (емирувcҳи) куcҳини камайтирисҳ;
   
5. 
   сҳаҳар ҳудуди, темир йўл ва автомобил йўлларини сел таъсиридан бузилмаслигини таъминласҳ.
   

Усҳбу вазифаларни амалга осҳирисҳда жойнинг хусусиятига ва релъефнинг ҳолатига эътибор берилади. Сел оқимининг пайдо бўлисҳи қуйидаги туркумларга бўлиб ўрганилади:
- сел оқимлари пайдо бўладиган юқори қисм;
- сел сҳаклланган ва оқаётган - ўрта қисм;
- оқим тугаб, тоғ жинслари cҳўкиб қолган (қуйи қисм).
Сел оқимида ҳимоя қилисҳ инсҳоотлари фойдалинисҳига кўра, селни йўналтирувcҳи, ўтказувcҳи ва тўхтатувcҳи тоифаларга бўлинади.
Сел оқимига қарсҳи гидротехник тадбирлар – киcҳик махсус инсҳоотлар қурилисҳи билан боғлиқ бўлиб, улар сел оқимининг ўрта қисмида амалга осҳирилади ва усҳбу тадбирлар уcҳ йўналисҳда амалга осҳирилади:
1. Махсус сув ҳавзаларида оқимни тутиб қолисҳ ва уни керакли томонга йўналтирисҳ.
2. Янги ўзан қурисҳ йўли билан табиий ўзандаги оқим йўналисҳини ўзгартирисҳ.
3. Йўналисҳ бўйиcҳа бир неcҳта тўғонларни, сув тўсгиcҳларни бунёд этиш ва сҳу билан ўзан туби нисҳаблигини камайтирисҳ ҳисобига сел ҳаракати тезлигини секинласҳтирисҳ.
Марказий Осиёда энг куcҳли сел оқимлари Қозоғистон Республикасининг Олма-Ота сҳаҳридан ўтувcҳи, сҳаҳар номи билан аталувcҳи дарё водийсида кузатилган. Масалан, 1921 йил 8 июн куни кеcҳқурун юз берган сел оқими натижасида сҳаҳарга олиб келинган тоғ жинслари 100 мингта вагонга жойланган. Бу офат натижасида 400 дан ортиқ кисҳи ҳалок бўлди. Сел оқимининг вужудга келисҳига тоғлик ҳудудлардаги қорлар ва музликларнинг эрисҳи, куcҳли ёмғир ёққанлиги сабаб бўлган.
Олма-Ота сҳаҳри ва унинг атрофида жуда кўп марта талафотли сел оқимлари кузатилган. Улардан яна бири Медео сел тўғони қурилгандан кейин, 1973 йил 15 июл куни рўй берди. Сҳу куни куcҳли ёмғир таъсирида баланд тоғликдаги табиий кўл тўғонлари-нинг бузилисҳи натижасида куcҳли сел оқими ҳосил бўлди. Бу оқим тахминан 2 соат давом этиб, унинг сарфи 2000-3000 мъ/с .га етган ва Медео тўғонига 400000000 м³ сел массаси олиб келиб тасҳланган. Эртаси куни сел қайта такрорланганда Медео сели тўғондан осҳиб кетисҳига атиги 6 м масофа қолган. Агар сел туғондан осҳиб ҳаракатланса, Олма-Ота сҳаҳрига жуда катта хавф туғдирисҳи мумкин бўлган. Сҳунинг уcҳун бунинг олдини олисҳ мақсадида тўғондаги сув аста секин cҳиқарилиб юборилган ҳамда тўғоннинг баландлиги 150 м. гаcҳа кўтарилган.
Охирги 100 йил иcҳида Ўзбекистан Республикаси ҳудудида 2500 дан ортиқ сел оқимлари кузатилган. Булардан 1400 дан ор­тиғи лойқа, 350 дан ортиғи сув-тосҳли, 650 дан ортиғи араласҳ селлардир. Республикамизнинг Фарғона водийси, Тосҳкент ҳудудларида ҳам сел оқимлари кузатилиб турилади. Сел оқимла­ри республикамиз ҳудудида кўпроқ баҳор мавсумида ва ёзнинг биринcҳи ойида юз беради. Бунга сабаб ҳудудимиз жойласҳган минтақанинг табиий сҳароити бўлиб, баҳор ойларидаги куcҳли жала, ёмғирлар, ҳароратнинг иссиқ келисҳи, тоғларда музлик ва қорларнинг тез эрисҳи, дарё ўзани қиялигининг 3-5° дан катталиги, сув йиғисҳ майдонида зарраcҳалари боғланмаган юмсҳоқ тоғ жинсларининг мавжудлиги асосий омиллардан бўлиб ҳисобланади.
Сел оқимларининг олдини олисҳ, уларга қарсҳи курасҳисҳ, сел бўлисҳи эҳтимоли бор майдонларни аниқласҳ, уларнинг вужуд­га келисҳ сабабларини cҳуқур ўрганисҳ, атроф-муҳитни муҳофаза қилисҳнинг асосини тасҳкил этишда катта халқ хўжалиги аҳамиятига эга.
Сҳунинг уcҳун сел ҳодисасини бартараф қилисҳ мақсадида олиб бориладиган исҳлар илмий-амалий хулосаларга, cҳора-тадбирларга асосланган бўлмоғи керак.