9-Амалий машғулот: Атмосфера ёғинларини бартарф этиш бўйича тадбирлар Қор – ёмғир сувларининг пайдо бўлисҳ сабаблари

Асосий сув қоcҳиргиcҳ - бу қор – ёмғир, тасҳландиқ, саноат корхоналарининг сҳартли тозаланган сизот ҳамда оқова сув тармоғига тасҳланисҳи керак бўлган сувларни оқизисҳга хизмат қилади. Замонавий сҳаҳарсозликда сҳаҳар сув оқизгиcҳлари фақат ҳудудга тусҳган сувни йиғиб, тасҳқарига cҳиқарисҳ уcҳунгина эмас, балки қуйидаги ободонcҳилик исҳларида ҳам кенг қўлланилади:
- бино томлари ёки ҳудудлардан пайдо бўлган сувларни бевосита оқова сув тармоғи орқали олиб cҳиқисҳда;
- кўcҳа ва йўлларда ҳамда ер ости пиёдалар ўтисҳ инсҳоотларидан йиғиладиган сувни оқизисҳда;
- сҳаҳар ҳудудидаги сув ҳавзаларини ифлосланисҳдан сақласҳда;

• 
  ериган қор сувларини йиғисҳда.
  

Ҳар қайси сув ҳавзаси ўзининг босҳ сув оқизгиcҳига эга бўлиб, у орқали тасҳландиқ ва оқова сувларни сҳаҳар тасҳқарисидаги маълум бир пастқам жойга cҳиқариб тасҳласҳ имконини беради.
Сув йиғиладиган майдон сув оқизгиcҳнинг ҳавза cҳегараси деб тусҳунилади.
Ёпиқ (ясҳирин) сув оқизгиcҳ қуйидаги элементлардан тасҳкил топади:

1. 
   ариқлардан оқиб келувcҳи сувни қабул қилувcҳи қудуқ;
   
2. 
   қудуқлар билан сув оқизгиcҳни бирласҳтирувcҳи сҳаҳобcҳалар;
   
3. 
   сув йиққиcҳ ва сув оқизгиcҳ қувурлари;
   
4. 
   таъмирласҳ ва тексҳирисҳ қудуқлари, инсҳоотлар сув тасҳлагиcҳ қудуқлари, тез оқизгиcҳлар ҳамда сув cҳиқаргиcҳлар, сувни кўтарисҳ уcҳун насос станциялари.
   

Сув оқизгиcҳлар одатда ўзи оқар қилиб лойиҳаланисҳи ва уларнинг узунлиги 1 Га ҳудудига тахминан 20 дан 100 м гаcҳа тўғри келисҳи қурилисҳ меъёрларида белгиланган.

Сел оқими доимо содир бўлиб турадиган ҳудудлар сел ҳавзалари дейилади. Сел ҳавзаларининг релъефи, хусусияти ва сел оқимининг такрорланисҳ сонига кўра улар бир қанcҳа турларга бўлинади. Селнинг сув орқали етказадиган таъсирига ва уни генетик синфига қараб, улар 3 турга ажратилади:

- сҳаррос ёмғир ёғисҳдан ҳосил бўладиган сел оқимлари;
- қор ва музларнинг эрисҳидан ҳосил бўладиган сел оқимлари;
- сув омборлари тўғонларининг ўпирилиб кетисҳидан ҳосил бўладиган селлар.
Яна ҳудуднинг ҳар бир квадрат километр юзасини ювиб кетадиган тоғ жинси миқдорига қараб, сел ҳавзаларининг сел куcҳи уcҳ турга бўлади:
- сел куcҳи жуда юқори ҳавзалар - бунга тоғ ён бағирларидаги бўсҳ тоғ жинслари билан қопланган ҳудуддаги ҳавзалар киради; бир квадрат километр юзадан бир мартада сел ювиб кетган жинслар ҳажми 20000 м³ ни тасҳкил қилади;
- сел куcҳи ўртаcҳа ҳавзалар - бундай ҳавзаларда тоғ жинсларининг нурасҳи ва ювилисҳ (еррозия) жараёни кузатилади; (1 км² юзадан ювилиб кетадиган жинслар ҳажми 10000 м³ гаcҳа боради);
- сел куcҳи кам ҳисобланган ҳавзалар - бундай ҳавзаларда ювилисҳ (еррозия) ва нурасҳ жараёни куcҳсизроқ бўлади. (1 км² юзадан ювилиб кетадиган жинслар ҳажми 5000 м³ гаcҳа етади).
Сел оқимининг такрорланисҳига кўра сел ҳавзалари 3 гуруҳда баҳоланади:
- селнинг жадаллиги юқори бўлган ҳавзалар - бундай ҳавзаларда 2-3 йилда бир марта сел ҳодисаси кузатилади;
- селнинг жадаллиги ўртаcҳа ҳавзалар - бундай ҳавзаларда 3-5 йилда бир марта сел ҳодисаси кузатилади;
- селнинг жадаллиги паст ҳавзалар - бундай ҳавзаларда 5-10 йилда бир марта сел ҳодисаси кузатилади.
Сел оқими таркибидаги оқиб келадиган лойқа ва қаттиқ жинслар миқдорига қараб улар қуйидаги туркумларга бўлинади:
- сув оқими (таркибида тоғ жинслари кам);
- сув-тосҳ оқими (сув ва тосҳлардан иборат);
- лойқа оқими (майда тупроқ зарраларидан иборат);
- лойқа-тосҳ оқими (лойқа ва тосҳдан иборат).
Сел ҳаракат давомида ҳамда тўхтаган ҳолда ўз таркибини сақлаб қоладиган туркумга бўлинади. Ўз таркибини сақлаб қоладиган оқим бир хил таркибли оқим ва кўпирган (турбулентли) оқимларга бўлиб, унда сув тосҳларни оқизувcҳи сифатида эмас, балки унинг таркибий қисми сифатида ҳаракатланади. У ҳаракатда ёки тўхтаганда ҳам ўз таркибини сақлаб қолади.
Турбулетли оқимда эса сув асосий ҳаракатлантирувcҳи куcҳ бўлиб хизмат қилади.
Киcҳик Марказий Осиё ҳудуди ва Қозоғистон жанубида сҳу вақтгаcҳа 2500 га яқин сел оқими йўллари аниқланиб, охирги 100 йил иcҳида 6000 мартадан кўпроқ сел келисҳи ҳодисаси кузатилган. Республикамиз ҳудудида сел оқимлари кўпроқ Фарғона водийси, Сурхондарё, Қасҳқадарё, Сангзор дарёси ҳамда Самарқанд вилоятининг Сҳарқий ва Жанубий ҳудуди тоғ ён бағирларидаги сел ҳавзаларида уcҳраб туради. Сҳунингдек сел ҳодисаси Сариосиё туманидаги Хондиза, Деҳқонободдаги Кирсҳаксой, Қасҳқадарёдаги Қумсой, Каттақўрғондаги Жизмансой, Қўсҳрабоддаги Тўсиқсой, Ургут ва Нуробод туманларининг тоғли ҳудудларидаги ўзанларда тез-тез кузатилиб турилади. Сҳулардан Фарғона водийсидаги сел оқимлари энг хатарли ҳисобланади. Ҳар йили Фарғонани ўраб турган тоғ ён бағирларида 300 га яқин сел ирмоқларида хавфли сел оқими пайдо бўлади. СҲунга кўра релъефдаги қияликларнинг осҳиб борисҳи билан тоғ жинсларининг ювилиб кетисҳи кўпайиб боради.
5.1-жадвал