9-bob. Mehnatni normalash va ish vaqti

9.5. Ish vaqti sarfini kuzatish uslublari va ularning qo‘llanilishi

Mehnatni tashkil etish va normalash sohasidagi amaliy ishda bevosita ish yoki xizmat ko‘rsatish joyida, ish vaqtini o‘rganish-kuzatish muhim ahamiyatga ega.
Ish vaqti sarflarini kuzatishdan asosiy maqsad quyidagilardir:
ayrim ishlarni, xizmatlarni, operatsiyalarni va operatsiya bo‘laklarini (elementlari) bajarish uchun haqiqatda sarflanadigan ish vaqti miqdorini o‘rganish, ishlab chiqarish yoki xizmatlar ko‘rsatish bilan band bo‘lgan xodimlar tomonidan qo‘llaniladigan ilg‘or usul va uslublarni izlab topish, o‘rganish, tahlil etish va ularni amaliyotga joriy qilish; samarali ishlashning yoki xizmat ko‘rsatishning eng yaxshi usul, uslublarini, tartiblarini, shuningdek, ish vaqtidan unumsiz foydalanish sabablarini aniqlash;
operatsiyalarning ayrim bo‘laklari (elementlari)ni bajarishda eng
maqbul izchillikni aniqlash; ishlab chiqarish, xizmatlar ko‘rsatish korxonalarida ichki mehnat taqsimoti, potokli ishlab chiqarishda va ko‘p jihozga, ish joyiga xizmat ko‘rsatishda mehnatni tashkil etish va uni rejalashtirish uchun zarur va yetarli miqdorda ma’lumotlar olish; ishlab chiqarishda, xizmatlar ko‘rsatishda ish vaqtining zoe ketish
sabablarini va mehnat samaradorligini oshirish imkoniyatlarini aniqlash; mehnat normalarini bajarganlik yoki bajarmaslik sabablarini
aniqlash; ish vaqtidan samarali foydalanish va mehnat samaradorligini oshirish imkoniyatlarini aniqlash va h.k.lar.
9.1-jadval
Ish vaqti sarfining shakllanishi

Vaqt davomiyligi	Yil davomida kunlar soni				Ish vaqti, soati
	Kalendar	Ishlanadigan	Ishlanmaydigan
YAnvar	31	17	14	135
Fevral	29	20	9	159
Mart	31	20	11	159
Birinchi kvartal	91	57	34	453
Aprel	31	22	8	175
May	31	20	11	159
Iyun	30	21	9	167
Ikkinchi kvartal	92	63	28	501
Iyul	31	23	8	184
Avgust	30	21	10	168
Sentyabr	31	22	8	176
Uchinchi kvartal	92	66	26	529
Oktyabr	31	23	8	184
Noyabr	30	19	11	151
Dekabr	31	23	8	183
To‘rtinchi kvartal	92	65	27	518
Kaledar yil	366	251	115	2000

Demak, ish vaqti sarfini kuzatishga mehnat samaradorligini oshirish omili sifatida qarashimiz kerak. Bu asosiy masala bo‘lib, mana shu hol korxonalarda kuzatish yo‘li bilan ish vaqti sarfini o‘rganishning mazmunini va amaliyotini tashkil etadi.
Ish vaqti fotografiyasi kuzatish obyektlariga qarab uchga bo‘ladi: ish vaqti fotografiyasi – bu, ijrochi vaqtining sarflanishini kuzatish; uskunalardan foydalanish fotografiyasi – bu, mashinalar, jihozlar,
agregatlarning ishlash va bekor turish vaqtlarini kuzatish; ishlab chiqarish jarayoni fotografiyasi – bu, ijrochi ishini va xizmat
ko‘rsatiyotgan uskunalar, jihozlar ishini bir vaqtning o‘zida kuzatish.
Bir vaqtda kuzatiladigan obyektlar soni qanchaligiga qarab ish vaqti fotografiyasi individual, guruhli va brigadali turlarga bo‘linadi.
Mehnatni normalashda ikkita kuzatuv uslubidan: ish vaqtini bevosita o‘lchash va ish vaqtini kuzatishning momentlik uslublaridan foydalaniladi.
Ish vaqti sarfini bevosita o‘lchash uslubining ijobiy tomonlari: mehnat jarayonlarini va jihozlardan foydalanishni batafsil o‘rganishga va har bir ishni, xizmat turini bajarish usul va uslublari, ularning elementlarini bajarish tartiblari va nihoyat, vaqtning har bir turdagi sarfiga ketgan miqdori to‘g‘risida yetarli ma’lumotlar olishga imkoniyat yaratadi, undan tashqari, ish vaqti sarflarining o‘rtacha miqdorini va shu ish vaqti turlarining ish kuni(smena) davomidagi haqiqiy ish kuni balansidagi ahamiyatini va salmog‘ini aniqlashga ham katta yordam beradi.
Ish vaqti sarfini bevosita o‘lchash uslubining kamchiliklari: a) kuzatish jarayonini tashkil etish uzoq muddatni va kuzatish natijasida olingan ma’lumotlarni tahlil etish, ularga ishlov berish ko‘p mehnat sarfini talab qiladi; b) bitta kuzatuvchi tomonidan katta guruhdagi xodimlarning ish faoliyatini va jihozlarning ishlash jarayonlarini kuzatib bo‘lmaydi.
Ish vaqti kuzatuvi momentli uslubining ijobiy va salbiy tomonlari ushbu masalaga tegishli maxsus paragrafda batafsil yoritiladi.
Mehnatni normalash amaliyotida ish vaqti sarfini kuzatish va kuzatish natijasida olingan ma’lumotlarni qayd qilish (ro‘yxatga olish)ning bu amallarni bajarish usullariga qarab vizual, avtomatli va masofali turlari uchraydi. Ular bunday turlarga ajratilishining asosiy sababi – ish vaqtini kuzatishda va olingan natijalarni qayd qilishda har xil texnik vositalarning qo‘llanishidir.
Ish vaqti sarfini kuzatishning vizual uslubida kuzatuvchi vaqtni o‘lchaydigan priborlarning (soatni, sekundomerni va h.k.) ko‘rsatishiga qarab olingan natijalarni qo‘lda yozib boradi.
Ish vaqti sarfini kuzatishning avtomatik uslubida kuzatish natijalarini maxsus qurilma orqali kino tasmaga, yorug‘likni yaxshi sezadigan qog‘ozga, magnit tasmaga va oddiy qog‘ozga, kuzatuvchini ishtirok ettirmasdan, qayd qilinadi, ya’ni ro‘yxatga olinadi.
Har bir xodimning ish kuni (smena) davomidagi haqiqiy ish vaqti sarflarining to‘la aksini, miqdorini bilish uchun shunday kuzatish usulini tanlash kerakki, unda u yoki bu turdagi mehnat jarayonini bajarayotgan xodim uning vaqtini kuzatish uchun maxsus ajratilgan tadqiqotchini ko‘rmasin. O‘z navbatida, bunday tadqiqot (kuzatish) ish vaqtini kuzatishning masofali uslubi, deb nomlanadi. Bu uslub asosan sanoat televideniesi yordamida amalga oshiriladi.
Barcha turdagi ish vaqti fotografiyasini o‘tkazish jarayoni quyidagi bosqichlardan iborat bo‘ladi:
kuzatishga tayyorgarlik ko‘rish;
ish vaqti sarfini kuzatish va o‘lchash, fotografiya qilish (qayd qilish,
yozib olish); kuzatish natijasida olingan ma’lumotlarni tahlil qilish;
ish vaqti sarfining zoe ketishini kamaytirish yoki bartaraf qilishga qaratilgan tashkiliy-texnikaviy chora-tadbirlarni o‘z ichiga olgan rejalarni ishlab chiqish.
Kuzatishga tayyorgarlik ko‘rish bosqichida, odatda, kuzatish obekt tanlanadi, kuzatuvchi o‘zining ish joyi bilan tanishtiriladi, ijrochi va uning ish joyi tayyorlanadi va nihoyat, kuzatish obekt to‘g‘risidagi qisqacha ma’lumotlar kuzatish varaqasiga yoziladi.
Mehnat normalarini hisoblashda foydalaniladigan mehnat normativlarining progressiv bo‘lishini, mehnat va uskunalar ish unumi o‘sishini rag‘batlantirish kerak. SHu sababli mehnat normativlarini ishlab chiqish uchun professional bilimi va mehnat ko‘nikmalari mukammal, oqilona mehnat usullari va mehnat uslublarini biladigan va mehnat normalarini muntazam oshirib borayotgan ijrochilarning ish vaqtini kuzatish kerak. Ravshanki, bunday xodimlarning ko‘rsatgichlari o‘rtacha ko‘rsatgichlardan farq qiladi.
Ishlab chiqarish ilg‘orlarini kuzatish eng oqilona mehnat usullari va uslublarini tanlab olishga, qoloqlar va mehnat normasini bajarmayotgan xodimlar ishini o‘rganish esa ish vaqti isrof bo‘layotganing sabablarini aniqlashga yordam beradi.
Ish vaqti sarfini kuzatishdan ko‘zda tutilgan maqsad, kuzatishning mazmuni, kuzatish metodikasi haqida kuzatuvchiga oldindan yo‘l-yo‘riq (instruktaj) berilishi, u kuzatish obekt bilan tanishtirilishi kerak. Normal vaqt sarfi haqida ma’lumot olish uchun ish joyidagi tashkiliy-texnikaviy sharoitlar xuddi shu ishning yoki operatsiyaning bajarilish loyihasiga batamom mos holga keltirilishi lozim.
Ish vaqti sarfini kuzatishdan maqsad ilg‘orlar tajribasini yoki mehnat normalarini bajarmaslik sabablarini o‘rganishdan iborat bo‘lsa, ish joyi o‘zgarishsiz qoldiriladi, undagi ijobiy va salbiy xususiyatlarning hammasi ish vaqtini kuzatish jarayonida qayd etib boriladi.
Kuzatish o‘tkazish uchun mumkin qadar osoyishta va qulay sharoitlar yaratish maqsadida kuzatiluvchi xodim bo‘lajak kuzatish va uning maqsadalari haqida oldindan ogohlantirilib qo‘yilishi kerak.
Tayyorgarlik bosqichi kuzatish o‘tkaziladigan tashkiliy-texnikaviy sharoitlar, shu jumladan, ish usulining davom etish vaqti omillari tafsilotini yozish bilan tugallanadi. Tafsilot pirovard natijalarning xarakteri, bu natijalar qanday sharoitda olinishi haqida ham tasavvur beradigan bo‘lishi kerak. SHaroit tafsiloti, odatda, quyidagilardan iborat bo‘ladi:
kuzatuvchi xodimning ishlab chiqarish tavsifnomasi (ixtisosi, ish
staji, yoshi, mehnat normalarini bajarish darajasi va h.k.); bajaradigan ishning yoki operatsiyaning tavsifi (masalan, to‘quv korxonasida yigirilgan ipning nimaga mo‘ljallangani, gazlamaning nomi, artikuli va h.k.); jihozlarning tavsifi (mashinaning tipi, ish organlarining soni va h.k.); texnologik jarayonning tavsifi (tezliklar, ipning uzuluvchanligi va h.k.); ish joyini tashkil etish tavsifi (qanday rejalanganligi, asbob va
moslamalar bilan jihozlanganligi va h.k.); mehnat qilish sharoitidagi tevarak-atrof muhitining tavsifi (harorat,
namlik, yoritilganlik va h.k.); yana boshqa tashkiliy shartlarning tavsifi (xizmat ko‘rsatish zonasi,
ko‘p jihozli ish uslubi, o‘zaro yordam va h.k.).
Ish vaqti sarfini kuzatish obekt tafsiloti, odatda, ma’lum shaklda bo‘ladigan kuzatuv varaqasining o‘ng tomoniga yoki birinchi betiga yoziladi.
Ish vaqti sarfini kuzatish va o‘lchash, fotografiya qilish (qayd qilish, yozib olish) bosqichi – bu, kuzatish vazifalariga muvofiq ish joyida sodir bo‘layotgan hodisalarni ro‘yxatga olishdan iborat. qayd qilish metodikasi kutilgan maqsadga qarab tanlanadi.
Ish vaqti sarfini kuzatuvchi tafsilot yozishga eng kam vaqt sarflab, jarayon elementlarining mazmuniga va vaqtni aniq o‘lchab borishga eng ko‘p e’tibor berishni nazarda tutishi kerak.
Ish vaqti sarflarini kuzatish ishlarida bir strelkali sekundomerlar eng ko‘p, ikki strelkali sekundomerlar esa nisbatan kamroq ishlatiladi. Bir strelkali sekundomerlarning sekund strelkasi tugmani bosish bilan yurgizib yuboriladi, ikkinchi bosishda strelka to‘xtaydi, uchinchi bosishda esa dastlabki nol holatiga qaytadi. Sekundomer strelkasining to‘xtashi vaqtni o‘lchashni uzib qo‘yib, o‘lchangan vaqt bo‘lagi qancha davom etganini qayd etish imkonini beradi. Ikki strelkali sekundomerda ikkita: asosiy va yordamchi sekund strelkalari mavjud. Asosiy strelka qayd qilish boshida yurgizish tugmasini bosib ishlatib yuboriladi va qayd qilish so‘nggida yana o‘sha tugmani bosish orqali to‘xtatiladi. Qayd qilish jarayonida esa faqat yon tomonidagi tugmadan foydalaniladi. Bu tugma birinchi bosilganda yordamchi strelka to‘xtaydi, ikkinchi bosilishida esa asosiy strelkaga etib borib, yana bosilguncha u bilan birga harakatlanaveradi. Shunday qilib, asosiy strelka vaqtni uzluksiz o‘lchab boradi, yordamchi strelka esa har bir o‘lchash oxirini qayd qiladi va bu o‘lchash oxiri o‘lchashning boshlanishi bo‘ladi. Har qaysi o‘lchash qancha davom etgani esa natijalarni ishlayotganda oldingi o‘lchash ko‘rsatgichini keyingisidan ayrish yo‘li bilan aniqlanadi.
Ish vaqti sarfini kuzatishdan kutiladigan maqsad nimaligiga qarab, qayd qilish uzluksiz va tanlama bo‘lishi mumkin. Uzluksiz qayd qilishda mehnat jarayonining hamma elementlariga ketgan vaqt hisobga olinadi va o‘lchanadi. Tanlama qayd qilishda mehnat jarayonining alohida elementlariga ketgan vaqt hisobga olinadi va o‘lchanadi. Masalan, xodimning foydali ish bilan bandlik darajasini aniqlash uchun vaqt sarflarining hammasini ularning nimaga mo‘ljallanganligiga muvofiq o‘lchash, ya’ni uzluksiz qayd qilish kerak. Biror ish usulining davom etish vaqtini aniqlash uchun esa faqat shu usullardan bir nechtasini o‘lchash, ya’ni tanlama qayd qilish lozim.
Qayd qilishning umumiy davom etishi va qayd qilish vaqti ish vaqti sarfini kuzatishdan ko‘zlangan maqsadga qat’iyan muvofiq tanlanishi kerak. Bunda ish kuni mobaynidagi ish qobiliyati dinamikasi, kunduzi va kechasi ishlashning xususiyatlari, ish kuni boshida (smena qabul qilayotganda) va ish kuni oxirida (smena toppshirilayotganda) ishlash, ya’ni faoliyat ko‘rsatish xususiyatlarini hisobga olish zarur. Mehnat jarayonini xarakterlaydigan yakuniy o‘rtacha ma’lumotlar qanchalik aniq va sifatli bo‘lishi talab qilinishiga qarab vaqt sarfi necha marta kuzatilishi topiladi.
Ish vaqti fotografiyasini o‘tkazish jarayonining qolgan uchinchi va to‘rtinchi, ya’ni «Kuzatish natijasida olingan ma’lumotlarni tahlil qilish» va «Ish vaqti sarfining zoe ketishini kamaytirish yoki bartaraf etishga qaratilgan tashkiliy-texnikaviy chora-tadbirlarni o‘z ichiga olgan rejalarni ishlab chiqish» bosqichlari ish vaqtini kuzatish uslublarining har birida o‘ziga xos xususiyatlarga, tartiblarga va mazmunga ega bo‘lganligi uchun, bu bosqichlar ish vaqti sarfini kuzatishning har bir uslubi uchun maxsus ajratilgan paragrafda batafsil yoritiladi.
Mehnat jarayonlarini va ish vaqti sarflarini tabiq qilishda va ularni kuzatishda qo‘llaniladigan texnik vositalar asosan ikki guruhga: vaqtni o‘lchaydigan asboblar va yozib boradigan (qayd qiladigan) uskunalar guruhlariga bo‘linadi. Kuzatish jarayonida vaqt sarfini o‘lchaydigan asboblarga sekundli strelkasi bor soatlar, bir strelkali va ikki strelkali sekundomerlar, xronoskoplar (juda ham oz vaqtni o‘lchaydigan elektrik soatlar) va xronopristavkalar, kuzatish natijalarini yozib boradigan (qayd qiladigan) uskunalarga esa ossillogroflar, schyotchiklar va kinoapparaturalar kiradi.