9. Laboratoriya mashg‘ulot. Radionuklidlar Mashg‘ulotning maqsadi

Oziq-ovqat maxsulotlari partiyasidan namunalar olish. Namuna olish tartibi va strontsiy-90 va tseziy-137 miqdorini aniqlash uchun nazorat qilinadigan oziq-ovqat mahsuloti namunasi vakilligini ta’minlaydigan namuna miqdori MUK 2.6.1.1194 ga muvofiq amalga oshiriladi.
Strontsiy-90 va tseziy-137 tarkibini sinash uchun oziq-ovqat mahsulotlarining partiyasidan namuna olishdan oldin, qidiruv radiometridan (SRP-68, SRP-88 va boshqalar) foydalanib, gamma nurlanish dozasi quvvatining dozimetrik monitoringini o‘tkazish tavsiya etiladi. Izlash asboblari yordamida partiya dozasi quvvatining fon darajasidan ortib ketishi aniqlangandan so‘ng, ularning ko‘rsatkichlarini DRG-01-T turidagi aniq dozimetrlar bilan aniqlashtirish kerak.
Agar partiyani oldindan dozimetrik nazorat qilish natijasida gamma nurlanish dozasi quvvati fon darajasini oshib ketishi aniqlansa, bu fakt dalolatnoma aktida qayd etilishi kerak va tadqiqotni boshlashdan oldin nurlanish manbaini baholash kerak.
Namunalarni o‘lchashga tayyorlash. Namunalarni o‘lchashga birlamchi tayyorlashoziq-ovqat mahsulotlarini tayyorlashning birinchi bosqichidan (yuvish, iste’mol qilinmaydigan qismlarni olib tashlash) iborat bo‘lgan odatdagi ishlov berish va o‘lchash kyuvetasiga joylashtirish mumkin bo‘lishi uchun namunani yaxshiroq o‘rtalashtirish va namuna massasini ko‘paytirish maqsadida ularni maydalashdan iborat. Agar kerak bo‘lsa, mahsulotning boshlang‘ich massasi va tayyorlangan aralashma hajmini qayd qilgan holda qovushqoq mahsulotlar (quyultirilgan sut, asal, murabbo va boshqalar) distillangan suv bilan kerakli konsistentsiyagacha suyultirilishi mumkin.
Xisob namunasini tayyorlash. Hisob namunasi bu belgilangan usul bo‘yicha olingan yoki birlashtirilgan (o‘rtacha) namunadan olingan va reglamentatsiya qilingan o‘lchash tartibiga muvofiq radiometrik qurilmada uning nurlanish parametrlarini o‘lchash uchun mo‘ljallangan ma’lum miqdordagi modda.
Tseziy-137 va strontsiy-90 ni o‘lchash uchun hisob namunasini tayyorlash ishlatilgan o‘lchash usuliga va ishlatilgan radiometrik moslamaning sezgirligiga bog‘liq.
Agar ishda ishlatiladigan o‘lchash usullarining sezgirligini oshirish zarur bo‘lsa, aniqlanadigan radionuklidni termik kontsentrlash yoki qisman yoki to‘liq radiokimyoviy ajratishning belgilangan tartibda sertifikatlangan va tasdiqlangan usullaridan foydalanish mumkin.
Hisob namunalarida strontsiy-90 va tseziy-137 faolligini o‘lchash. Oziq-ovqat mahsulotlari va oziq-ovqat xom ashyosidagi radionuklidlar miqdorini aniqlashda spektrometrik va radiokimyoviy usullardan foydalaniladi.
1. Spektrometrik usul. Oziq-ovqat mahsulotlarini hisob namunalarida strontsiy-90 va tseziy-137 ning faolligini o‘lchash uchun tegishlicha qo‘rg‘oshin himoyali detektrlash blokiga ega bo‘lgan beta-spektrometrlari va stsintilyatsion va yarimo‘tkazgichli gamma spektrometrlari mos ravishda ishlatiladi.
Beta spektrometrlari yoki beta radiometrlari minimal o‘lchanadigan faollik qiymatlari 0,1-1,0 Bk, gamma spektrometrlariniki esa -3-10 Bk bilan tavsiflanadi.
Bunday hollarda spektrometrlarning sezgirligi (radiometr) nativ namunalarda radionuklidlar miqdorining ishonchli natijasini olish uchun yetarli bo‘lmaganda, termik kontsentratsiyalash, ya’ni namunalarning quruq minerallashuvi (bug‘lanish, quritish, uglerodlash yoki kullash) amalga oshiriladi yoki maxsus radiokimyoviy usullardan foydalanilib olingan kontsentrat o‘lchanadi.
Kontsentratsiyalashning radiokimyoviy usullari issiqlik kontsentratsiyasi qiyin bo‘lgan va ko‘p mehnat talab qiladigan mahsulotlar uchun ham ishlatiladi, masalan, sut mahsulotlari, quyultirilgan sut, yog‘lar va boshqalar. Ushbu usullar kimyoviy parchalanish (oqsillarni denaturatsiya qilish, yog‘larni sovunlanishi va boshqalar) va strontsiy-90 ni kalsiy oksalat yoki boshqa izotop bo‘lmagan tashuvchilar bilan birgalikda cho‘ktirishga asoslangan.. Olingan cho‘kmalar beta-spektrometrik o‘lchashlarda xisob namunasi sifatida xizmat qiladi.
2. Radiokimyoviy usul. Oziq-ovqat namunalarida tseziy-137 va strontsiy-90 radionuklidlari to‘g‘risida eng ishonchli va aniq ma’lumot olish zarur bo‘lganda yoki oziq-ovqat tarkibidagi strontsiy-90 va tseziy-137 ni aniqlash uchun spektrometrik asboblar mavjud bo‘lmaganda, radiokimyoviy tahlil usuli qo‘llaniladi.
Shuningdek SanPiN 2.3.2.1078 (MU 5778, MU 5779, MUK 2.6.2.717 va boshqalar) tomonidan tavsiya etilgan radiokimyoviy usullar, shuningdek metrologik attestatsiyadan o‘tgan va belgilangan tartibda tasdiqlangan boshqa usullar ham qo‘llaniladi.
O‘lchashv natijalarini va tadqiqot xatolarini hisoblash. Oziq-ovqat mahsulotlarining radiatsiyaviy xavfsizlik mezonlariga muvofiqligini aniqlash uchun muvofiqlik indikatori V va uni xatosi ΔVishlatiladiki, ularning qiymatlari namunadagi ⁹⁰Sr va ¹³⁷Cs ning solishtirma faolligini o‘lchash natijalari bo‘yicha hisoblanadi:

bu yerda Aud - oziq-ovqat mahsulotidagi ⁹⁰Sr yoki ¹³⁷Cs radionuklidining solishtirma faolligining o‘lchangan qiymati, Bk/kg; N – ushbu mahsulotdagi ⁹⁰Sr va ¹³⁷Cs uchun solishtirma faolligining ruxsat etilgan darajasi, Bk/kg; ΔA–ishonchli ehtimol R=0,95.da solishtirma faollikning o‘lchashdagi absolyut xato.

Radiatsiyaviy xavfsizlik mezonlari bo‘yicha oziq-ovqat mahsulotlarini gigiyenik baholash. Oziq-ovqat mahsulotlari radiatsiya xavfsizligi mezonlariga shartsiz javob beradi deb tan olinishi mumkin, agar

(8)

Oziq-ovqat mahsulotlari radiatsiya xavfsizligi mezonlariga shartsiz javob bermaydi deb tan olinishi mumkin, agar

(9) 

Oziq-ovqat mahsulotlari radiatsiya xavfsizligi mezonlariga javob beradi deb tan olinishi mumkin emas, agar

(10)
Ammo, agar bunda

(11)

bo‘lsa, shuni yodda tutish kerakki, aniqroq o‘lchovlar o‘tkazilganda (ya’ni, ΔV qiymati pasayganda), munosabatlar (10) o‘rniga (8) holatni olish ehtimoli bor. U holda keyin aniqroq o‘lchov natijalariga ko‘ra ushbu oziq-ovqat mahsulotlari xavfsizlik mezoniga javob beradigan deb tan olinishi mumkin.

Agar kattalik bo‘lsa, shunga o‘xshash vaziyatda mahsulot bo‘yicha qaror qabul qilishdan oldin, quyidagilar tavsiya etiladi:
o‘lchov vaqtini va namuna massasini oshirish bilan takroriy tadqiqotlar o‘tkazish;
mahsulotni tekshirish usulini o‘zgartirish, agar kerak bo‘lsa, namunani termik yoki radiokimyoviy kontsentratlashni amalga oshirish yoki radiokimyoviy tahlil usulidan foydalanish;
ba’zi bahsli holatlarda, namunalarni qayta olishning amalga oshirish.


Nazorat savollari:

1. 
   Atrof muxit organizmga kelib tushadigan begona moddalarga qanday ta’sir qiladi?
   
2. 
   Ksenobiotiklar qanday tasniflanadi?
   
3. 
   Qanday radionuklidlar eng xavfli xisoblanadi?
   
4. 
   Qaysi izotoplar SanPiN 2.3.2.1078-01 ga muvofiq oziq-ovqat mahsulotlarida majburiy ravishda tekshirilishi kerak?