9-ma’ruza asosiy va yordamchi lahimlarda kon bosimining sodir bo‘lishi reja

3. Lahim atrofida kuchlanishning taqsimlanishi. Vertikal stvol 
mustaxkamlagiga ta’sir etuvchi kon bosimini hisoblash. 
 
Stvol mustaxkamlagichiga ta’sir etuvchi kon bosim qiymati, tog‘ jinsi 
massivining tuzilishi, uning (sochiluvchanligi) joylashish sharoiti, tog‘ jinsining 
fizik xossasi, mustahkamlagich materialining xossasi va uning tuzilishi 
(konstruksiya), stvolning qazish va mustahkamlash surati va boshqa xususiyatlarini 
inobatga olish orqali aniqlanadi. 
YUqorida keltirilgan barcha omillarni tuliq inobatga olgan xolda, stvol 
mustaxkamlagichiga ta’sir etuvchi bosimni xisoblash juda katta qiyinchiliklarga olib 
keladi. SHuning uchun stvol mustaxkamlagichiga ta’sir etuvchi kon bosimini 
xisoblashda soddalashtirilgan uslublarini (haqiqatga bir muncha yaqin bo‘lgan 
uslublar) qo‘llaniladi. 
Stvol mustaxkamlagichiga (devorlariga) ta’sir etayotgan bosim, uncha 
murakkab bo‘lmagan, sochma muxitning muvozanat xolati uslubini qo‘llash asosida 
aniqlanadi. Unda stvol qazib o‘tilayotgan muxitning ichki ishqalanish burchagi va 
zarrachalarning o‘zaro tortishish kuchi uncha katta bo‘lmagan tog‘ jinslaridan 
iboratdir, deb qabul qilinadi. Ayrim hollarda esa hisoblash ishlarida tog‘ jinsi 
zarrachalarini bir-biriga o‘zaro (bog‘lanish kuchini hisobga olgan xolda) mustaxkam 
bog‘langan jinslar deb qaraladi. 
Keyingi davrlarda atrov tog‘ jinsi va mustahkamlagich tizimining o‘zaro kuch 
ta’siri ostidagi xolatini o‘rganuvchi uslub rivojlanib bordi, bu uslubda, bosim faqat 
tog‘ jinslari xossalari orqali emas, balki shu bilan birga mustaxkamlagich tavsifini 
hisobga olgan xolda aniqlanadi. Bu uslublarni asosi qilib olinishiga stvol atrofi tog‘ 
jinslarida elastik bo‘lmagan deformatsiya sodir bo‘lish gipoteziyasi yotadi, uning 
qiymati mustahkamlagichni moslashuvchanligiga qarab aniqlanadi. 
 
Stvol atrofii tog‘ jinslarining kuchlanganlik xolati 
YAxlit bir xil jinsni izatrop tog‘ jinslarida o‘tkazilgan, dumaloq kesim yuzaga 
ega bo‘lgan, mustaxkamlanmagan stvol atrofi kuchlanishi (polyar koordinat 
tuzilishda) quyidagicha taqsimlanadi. 
0
)
1
(
)
1
(
2
2
2
2










r
r
r
a
P
r
a
P
bunda 
r

va 


- (doiraviy) radial va tangensial kuchlanish. 

---



r
-urunma kuchlanish. 
r va

- silindrik koordinat sistemasida nuqta koordinatasi. 
R-gorizontal kuchlanish (stvol o‘tilishida oldin mavjud bo‘lgan kuchlanish)
H
P



-tog‘ jinsining yon bosim koeffitsienti;

-tog‘ jinsining o‘rtacha hajm og‘irligi; 
N- joylashish chuqurligi; 
a- stvolning o‘tilishda radiusi. 
Elastik tog‘ jinslar massivida yon bosim koeffitsienti, Puasson (

)
koeffitsienti quyidagi nisbat orqali bog‘langan. 





1