9-Ma’ruza. Zamonaviy dasturlash texnologiyalari

Quyi darajadagi tillar.
Quyi darajadagi tillar mashina tili va yig‘ma tillardan iborat bо‘ladi. Ma’lumki, bu mashina 
tili dasturlash tilining birinchi avlodi hisoblanadi, ya’ni yagona til faqat ikkilik (0 va 1) 
razryadlar qatori instruksiyasidan iborat bо‘lgan yoki raqamlar yoki harflar kombinatsiyasidir. 
Binar raqamlar elektr holatini о‘chirish va yoqishdan iborat. О‘zingiz uchun tasvirlamoqchi 
bо‘sangiz, mashina tili bu insonga kо‘p vaqt davomida charchatadigan va qiyinchilik (zо‘rlik) 
bilan bajarish deganidir. 
Mashina tili dasturida 16 lik sanoq tizimidan foydalanib, kodirovka qilinadi. 
Protsedurali tillar.
Dasturlash tili (quyi darajadagi) va mashinalarning kamchiliklari 1950-1960 yillarda 
protsedurali tillar ishlab chiqilganidan keyin tо‘g‘rilandi. Protsedurali tillarda dasturchi 
kompyuterga habarlar qanday tarzda yetib borishi va tayyorlanishini yozadi. Protsedurali 
tillardan dasturchi, ba’zan dasturlash tilining uchinchi avlodi (3GL)ning ingliz tilida yozilgan 
seriyasidan dastur instuksiyasini huddi sо‘zdek yozishda foydalanadi. Masalan, ADD ni 
kengaytirib yozsak, qо‘shish yoki PRINT chop etish uchun deganidir. Kо‘pgina 3GL lar 
arifmetik amallar, * belgisi kо‘paytirish, 1 belgisi esa qо‘shish amali bо‘lib ham foydalaniladi. 
Bu inglizcha sо‘zlar va arifmetik belgilar dasturchiga dastur ishlab chiqish jarayonini 
qisqartiradi. 
 
Dasturlash tillarining rivojlanish bosqichlari.
XX asrning 50 yillar oxirida, ya’ni 1948 yilda birinchi dasturlash tili paydo bо‘lgan. Bu 
dasturlash tilining nomi PLANKALKUL deb nomlangan. Bu dasturlash tilidan ASSEMBLER 
dasturlash tili yaratilgan. 60 yillarda iqtisodiy masalalarni yechish uchun COBOL dasturlash tili 
va FORTRANT dasturlash tillari yaratildi. 1964 yilga kelib boshlovchilar uchun ancha qulay 
bо‘lgan dasturlash tili BASIC yaratildi. 1969 yilga kelib, protsedurali dasturlash tili Paskal 
dasturlash tili yaratildi. 1972 yilda tizimli dasturlash tili C dasturlash tili yaratildi. 1989 yilga 
dunyo dasturchilari tomonida obyektga yо‘naltirilgan yondashuv natijasida C++ dasturlash tili 
yaratildi. Dasturlash tili oilalarga bо‘linadi. Bu oilalar asosan Basic, C va Pascal oilasidir. C 
oilasiga kiruvchi dasturlash tillari kо‘pni tashkil etadi. Quyidagi jadvalda dasturlash tili oilalariga 
kiruvchi dasturlash tillari kо‘rsatilgan.
C++ dasturlash tili C tiliga asoslangan. C esa о‘z navbatida Vasic va Basic Pascal tillaridan 
kelib chiqqan. Basic Pascal 1967 yilda Martin Richard tomonidan tuzilgan va zamonaviy 
operatsion tizimlarni yozish uchun mо‘ljallangan edi. Ken Tomson о‘zining Vasic tilida 
BasicPascalning kо‘pxossalarini kiritgan va Vasicda UNIX operatsion tizimining birinchi 
versiyalarini yozgan. Basic Pascal ham, Vasic ham tipsiz til bо‘lgan. YA’ni о‘zgaruvchilarning 
ma’lum bir tipi bо‘lmagan – har bir о‘zgaruvchi kompyuter kompyuter xotirasida faqat bir bayt 
joy egallagan. О‘zgaruvchini qanday holda ishlatish esa, ya’ni butun sonmi, kasrli sonmi yoki 
harf kо‘rinishdami, dasturchi vazifasi bо‘lgan. C tilini Dennis Ritchi Vasic dan keltirib chiqardi 
va uni 1972 yili ilk bor Bell Laboratoriyasida, DEC PDP-11 kompyuterida qо‘lladi. C о‘zidan 
oldingi Vasic va Basic Pascal tillarining juda kо‘p muhim tomonlarini о‘z ichiga olish bilan bir 
qatorda о‘zgaruvchilarni tiplashtirdi va bir qator boshqa yangiliklarni kiritdi. Boshlanishda C 
asosan UNIX tizimlarida keng tarqaldi. Bu tillar tufayli sо‘z va gaplarning mantiqiy 
konsruksiyasidan foydalanib dasturlash imkoniyati yaratildi. Bu komandalarni mashina tiliga 

---

interpretatorlar va kompilyatorlar kо‘chirar edi. Interpretator dasturni о‘qish jarayonida uning 
komandalarini ketma - ket mashina tiliga о‘tkazadi. Kompilyator esa yaxlit dastur kodini biror 
bir oraliq forma - obyekt fayliga о‘tkazadi. Bu bosqich kompilyatsiya bosqichi deyiladi. Bundan 
sо‘ng kompilyator obyektli faylni bajariluvchi faylga aylantiradigan dasturini chaqiradi. Interpr 
yetatorlar bilan ishlash osonroq, chunki dastur komandalari qanday ketma - ketlikda yozilgan 
bо‘lsa, shu tarzda bajariladi. Bu esa, dastur bajarilishini nazorat qilishni osonlashtiradi. 
Kompilyator esa kompilyatsiya va kompanovka kabi qо‘shimcha bosqichlardan iborat 
bо‘lganligi uchun ulardan hosil bо‘ladigan bajariluvchi faylni tahlil qilish va о‘zgartirish 
imkoniyati mavjud emas. Faqatgina kompilyatsiya qilingan fayl tezroq bajariladi, chunki 
bundagi komandalar kompilyatsiya jarayonida mashina tiliga о‘tkazilgan bо‘ladi.