9-mavzu: Investitsiya loyihalarini tijorat tahlili reja

3.Foyda me’yorini ta’minlovchi moliyaviy xarajatlar va daromadlar nisbati. Tijorat tahlili uslubiyoti.
Umumiy taraqqiyot jarayoning asosiy vazifasi raqobatbardosh iqtisodiy ob’ektlarini bunyod etishdir. Loyihani tijorat bo‘yicha hayot kechira olish qobiliyatini ekspertiza va uning mahsulotini xarajatlarini tula koplab kapital uchun adekvot daromadini keltiruvchi narxlarni sotilishini aniqlab berishi kerak. Masalan, qishlaq ho‘jaligi va sanoatga oid loyihalarni ekspertiza loyiha bo‘yicha yaratlgan korxona o‘z mahsulotini sotib va kapitalni jalb qilishi uchun ob’ektni uzoq davrlar davomida ishlatish uchun yetarli daromad olishi extimolini aniqlab berishi kerak bo‘ladi. Agar narxlar xarajatlarni koplab yetarli daromadlarni olib kelmasalar, unda ob’ekt raqobat sharoitida yashashi qiyin bo‘ladi. Tijorat ekspertizasi loyiha bo‘yicha kapital va ishlatish kapitallarinni boshqa davlatlardagi qxshash yoki raqobatlanuvchi loyha harajatlari bilan loyhani raqobatbardoshliligiga ishonch xosil qilish maqsadida taqqoslab ko‘rish mumkin. Bunday qlchovlar davlat korxonalaridan ham qo‘llanilishi mumkin. Ekspertiza quyidagi tahlillarni o‘tkazishni talab qiladi.

• 
  resurslarni erishish imkoni, ularni sifati va kelajak narxlarini baholash;
  
• 
  mahsulotga bqlag talab, marketig bo‘yicha tadbirlar va o‘rnatilishi mumkimn bo‘lgan ehtimolli narxlar;
  
• 
  yagona bo‘lib qoluvchi fermer, xususiy tadbirkor, xususiy va davlat korxonasini tijorat bo‘yicha yashay olish qobiliyatini belgilovchi xarajt va daromadlari.
  

Marketing tadqiqotining maqsadi, ushbu axborotning interpretatsiyasi va tahlili, hamda marketing yoki strategik xarakteriga ega bo‘lgan qarorlarni qilishga asos yaratish. Marketing tadqiqoti asosan raqobat va talab (sotish va iste’mol)larning iste’molchilarning xojatlari, marketing instrumentlari va raqobatlashuvga mollarning tahlilidan iborat.
Ayni vaqtda, individual sub’ektlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik, ularning bozorga bo‘lgan munosabatlarini hamda ijtimoiy, ekologik va iqtisodiy omillarning ta’sirini inobatga olish kerak.
TIA uchun kerakli bo‘lgan marketing tadqiqotning diapozoni proektni tanlash va isbotlash zaruriyati (va alternativalarning) va marketingning tegishli konsepsiyasining yaratilishi bilan belgilanadi. Tadqiqot bosqichma-bosqich, rejalashtirish jarayoniga asoslanib olib boriladi. Albatta, keyingi hamma qarorlarning sifatli axborot baholanishning sifatiga bog‘liq. Tadqiqot bosqichida qilingan butun xatolar, marketingning noto‘g‘ri konsepsiyasiga olib kelishi, va butun loyihani xavf ostiga kuyishi mumkin.
Marketing tadqiqotning boshlashdan oldin, hamda marketing konsepsiyasining keyingi shakllanishidan oldin, marketing funksiyasi, uning instrumentlari, hamda kirilayotgan bozorning asosiy xususiyatlarini kim va nima boshqarayotganini aniq tasavvur qilish kerak.
Korxonalar bozorda mustaqil yoki avtonom ravishda hamda iqtisodiyot yoki ijtimoiy-iqtisodiy tizim ichida ish olib bora olmaydilar. Raqobatlashaetganlar va hamkorlar, hamda ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar o‘rtasida ma’lum o‘zaro bog‘liqlikni (marketing sistemasi deb ham atalishi mumkin). Tushunish hamda molning sotilishi bilan bog‘liq bo‘lgan masalalarning yechilish uchun kerak bo‘lgan vosita va instrumentlarni ham tushunish lozim.
Molning marketingi instrumentlarini tanlanishi fakat iste’molchilarga emas, balkim bozor a’zolarining maqsadlari va xarakterlariga bog‘liq. Bu maqsad va xarajatlar o‘zaro bog‘liq, chunki xar bir a’zo, marketingning asosiy strategiyasi va kompleksini tanlashdan oldin, boshqa a’zolarning xarakati va rejalarini ko‘rib chiqishi lozim.
Marketingga nisbatan sitematik yondoshish bozor a’zolarini va ularning faoliyati o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni tushunishni yengillashtiradi. Ushbu tizimning elementlari nafakat tashkilotlar va korxonalar, balkim bozor almashinuvi jarayonida aniq rol uynaydigan aloxida shaxslar hamdir. Masalan, bu baland narxlar siyosatini kullaydigan raqobatchi bo‘lishi mumkin; boshqa raqobatchi esa past narxlar siyosatini olib boradi va albatta uning moli past sifatli bo‘ladi; bu chakana va ulgurji savdogarlar ham bo‘lishi mumkin va albatta turli sotib olish imkoniyatlariga ega bo‘lgan iste’molchilar ham bo‘lishi mumkin.
Bozor a’zolar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar (sistema elementlari) birinchi navbatda a’zolarning faoliyati bilan belgilanadi, masalan mol va xizmatlar almashinuvi, to‘lovlar tizimi, sotuvchi va iste’molchilarning bevosita munosabatlari jarayonida ishlatiladigan marketing instrumentlari. Loyihaning investitsiyalashtirish oldi bosqichida marketing tadqiqoti odatda bozor tahliliga tayanadi. Ko‘pincha tadqiqot davomida marketing vositalariga yetarli ahamiyat berilmaydi yoki ular umuman inobatga olinmaydi, lekin aniq loyiha uchun bo‘lgan ushbu kompleksning aniqlanishi va asosiy raqobatchilarning marketing kompleksini baholanishi uning turi va kamrovi uchun katta ta’sir qilishi mumkin. Bu munosabatda rivojlanaetgan va rivojlangan mamlakatlarda olib borilaetgan loyihalar o‘rtasida farq yo‘q.
Bozor va talab tahlilining usta maqsadi mavjud va ular investitsiyalashtirish oldi tadqiqot va ishlatish bosqichlari uchun juda muhim.

1. 
   “Bozor loyiha” o‘zaro munosabatlar tizimi boshqaruvchilar uchun aniq va oydin bo‘lishi kerak.
   
2. 
   Strategik cheklashlar va muommolar belgilangan bo‘lishi kerak.
   
3. 
   Loyihaning strategik maqsadlari belgilanib olingan bo‘lishi kerak.
   

Ish quyidagi reja asosida tashqil qilinishi kerak:
-maqsadli bozorning tuzilmasini baholanishi
-sotish kanallarining tahlili
-bozor segmentatsiyasi va iste’molchilarning tahlili
-raqobatning tahlili
-ijtimoiy-iqtisodiy muxitning tahlili
-korporativ (ichki) tahlil
-marketing axborotining baholanishi
-xulosalar, perspektivalar va risklar.
Tahlilning detalizatsiyasining chukurligi yoki bosqichi xar bir muammoning murakkabligi bilan belgilanadi.
Muammoning sinflashtirish matritsasi talab turiga asosan qo‘llanishi mumikn.
1-tur talablari: chukur va mayda tahlili
Kelajak strategik variantlarning chukur ko‘rib chiqilishi funksional strategiyalarning bosqichma-bosqich mukammallashuvi hamda muhim takliflarning tekshirilishi va isbotlanishi
2-turning talablari:

1. 
   muammolarning aniq tahlili;
   
2. 
   eng muhim strategik alternativlarning baholanishi;
   
3. 
   eng muhim funksional strategiyalarning davomiy mukammalashuvi.
   

3-tur talablari:
Loyihaga tegishli bo‘lgan asosiy muammolarning ta’rifi va baholanishi.
Konsepsiyaning alternativ variantlarining detallashgan ishlab chiqishimiz bo‘lgan umumiy tahlili.
4-tur talablari:
Loyiha talablarining oddiy baholanishi
Eng muhim yoki kritik aspektlari ga asoslanib konsepsiyaning ishlab chiqilishi.
TIAning yaratilishi odatda 1-tur talablari asosida ko‘riladi, lekin natijada butun muammo aspektlari ushbu kategoriyaga talablariga javob bermaydi. Shunda, masalan, ba’zi bir bozor tahlili muammolarining aloxida aspektlari loyiha uchun kam ahamiyatli bo‘lishi mumkin. Odatda, DTIAning tayergarligi 2-tur talablariga javob berishi kerak, imkoniyatlarni o‘rganish esa – 3 va 4 tur talablariga.
Kerakli ma’lumotni olishning ikki asosiy yo‘li mavjud, ko‘pincha ular bir birining urnida ishlatiladi. Agar umumlashtiruvchi miqdor baholari umuman yoki asosan “kabinet tadqiqotlari”ga asoslansa, detallashgan miqdor hamda sifat ko‘rsatkichlari odatda umuman boshqa, ya’ni “dala tadqiqoti”yordamida olinadi. Ushbu 2ta ma’lumotni baholash yo‘llarining o‘zaro kesishuvi bozorning xususiyatlar va miqdorlarining aniqlanish jarayonida yezma manbalar albatta intervyu test, va kuzatish axborotlari bilan tuldirishi kerakligidan kelib chiqadi. Bozor xakida ikki xil ma’lumot bo‘ladi: umumiy bozor ma’lumoti va bozorning aniq segmenti xakidagi aniq ma’lumot. Ko‘pincha marketing tadqiqotlari quyidagi ma’lumotga ega bo‘ladilar:

• 
  umumiy iqtisodiy ko‘rsatkichlar, tovarga bo‘lgan talabdan kelib chiqadilar. Masalan, axolining soni va usishning ko‘rsatkichlari, axolini bir kiщiga bo‘lgan iste’moli va foydasi, bir kishilik ichki yalpi mahsulot va uning yillik usishi, foydaning taqsimlanishi;
  
• 
  iste’mol, iщlab chiqarish, mahsulotlarning import va eksporti, standartlar, cheklashlar, bojxona poshlinalari, soliqlar, subsidiyalar va stimullashtirishning boshqa shakllariga, kredit nazorati hamda valyuta boshqarishiga nisbatan bo‘lgan davlat siyosati amaliet va konunchilik;
  
• 
  natural va qiymat ko‘rinishidagi mavjud importning saviyasi (narxlar va ichki qiymat asosida);
  
• 
  substitutlar va ularga o‘xshashlarning (mahsulot urnida) ishlab chiqarilishi va importi;
  
• 
  iste’mol qilinadigan difitsit resurslar va kismlar;
  
• 
  kurilaetgan mahsulotlar substitutlar va ularning tegishli kismlariga aloqador bo‘lgan iqtisodiy usishning milliy rejasi bilan belgilangan ishlab chiqarishning rejadagi ko‘rsatkichlari;
  
• 
  mavjud eksportning natural va qiymatdagi ifodasi;
  
• 
  iste’molchilar xarakatining xususiyatlari-odatda reaksiya (individual va kollektiv holdagi) hamda savdo amalieti.
  

TIAning ishlab chiqilishi uchun bu ma’lumotlarning to‘g‘ri kelishi aniqlanib, bozorning ma’lum segmenti uchun bozor ma’lumoti hamda aniq talab qilinishi zarur. Ma’lumotlarning kamrov diapozoni esa mahsulotning tabiati marketing tadqiqotining turi va saviyasiga bog‘liq.
Har bir holda belgilaydigan omillar kurilib chiqilish lozim. Chunki ko‘p rivojlangan mamlakatlarda erkin bozor kuchlari kuchsiz xarakatlanadi va turli hisob tizimlari ma’lumotlarining o‘zgarishiga sabab bo‘lishi mumkin. mahsulotga bo‘lgan talab savdo siesati hamda monopolistik raqobatchilik kabi mukammal bo‘lmagan bozor omillari sababli tuxtatilishi mumkin. Ularda yuqori import poshlinalari bo‘lib, ichki ishlab chiqarish mahsulotlarini kamramaydi. Marketing tadqiqotining tashqil qilinishining ushbu tizimiga asosan bozor va talab tahlili borasida birinchi odim loyiha uchun maqsadli bozorni aniqlash bu bozorning tuzilmasini tahlili va ta’rifi. Bozor tuzilmasini baholagandan so‘ng iste’molchilar ularning ehtiyojlari va xarakatlarini farqlab olishi lozim. Quyidagi aspektlar tahlil qilinishi lozim.

• 
  Bozorda nima sotib olinmokda?
  
• 
  Nima uchun sotib olinmokda? Sotib olish sabablari nima?
  
• 
  Kim sotib olmoqda, sotib olishni kim qaror qiladi, kim ishtirok etadi?
  
• 
  Qachon sotib olinmokda (qaror qilish jarayoni, mijoz odatlari masalan, mavsumiy xaridlar)
  
• 
  Qancha miqdorda sotib olinmokda?
  
• 
  Xarid kaerda amalga oshirilmokda?
  

Marketing kompleksini shakllantirshdan avval bu savollarni yaxshilab tahlil qilinish zarur. Turli bozorlarda mijozlar turli xarakat qilishadi: iste’mol mahsulotlari va ishlab chiqarish maqsadli mahsulotlari o‘rtasidagi farq tabiiydir.
Iste’molchi mahsulotlar bozori quyidagi xususiyatlarga ega:

• 
  Iste’molchi kompleks ehtiyojlarga ega, ularni ko‘pincha u kisman sezadi
  
• 
  Taklif qilinaetgan mahsulot iste’molchi uchun nafakat funksonal, balki emotsional ma’noga ham ega
  
• 
  Ko‘pincha qaror qilish jarayoni bo‘lmaydi: iste’molchi odatda savdo belgisiga, mavjud odatlarga yoki tusatdan paydo bo‘lgan istaklarga tayanadi.
  
• 
  Iste’molchining fikri juda muhim sanaladi.
  

Ishlab chiqarish maqsadli mahsulotlar bozori quyidagi xususiyatlarga ega:

• 
  Sotib olingan mahsulotlar keyingi ishlab chiqarish jarayonida ishlatiladi
  
• 
  Iste’molchilarning talablari ko‘pincha aniq belgilangan maqsadlarga asoslanadi
  
• 
  Qaror qilish jarayoni ko‘pincha murakkab bo‘ladi va tashkilot ichida uz fikriga ega bo‘lgan ko‘p sonli a’zolar ishtirokida bo‘ladi
  
• 
  Iste’molchi ko‘pincha mahsulot xakida chukur yoki maxsus bilimlarga ega bo‘ladi
  
• 
  Iste’molchi bilan ilk aloqa va shartnomani imzolash uchun ko‘p vaqt o‘tishi mumkin.
  

Tahlil butun bozor yoki aloxid segment uchun o‘tkazilishi mumkin. lekin bozorni iste’molchilar xarakati asosida ma’lum segmentlarga bo‘lish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bozorning segmentatsiyasi-marketing vositalarining effektiv ishlatilishining asosiy sharti. Bozor segmenti 3 ta talabga javob berishi kerak:

• 
  Segmentdagi iste’molchilar xakatlari iloji boricha o‘xshash bo‘lishi kerak.
  
• 
  Segment boshqalaridan aniq farq qilinish kerak.
  
• 
  Segment ancha kamrovli ya’ni aniq bir bozor bulimida faoliyat olib boraetgan korxona uz xarajatlarini koplay oladigan darajada keng bo‘lishi kerak..
  

Segmentatsiya quyidagi omillarga asoslanishi mumkin:

• 
  Ijtimoiy demografik mezonlar: shaxsiy (yeshi, jinsi, daromadi, ma’lumoti, kasbi oilaning kattaligi)
  
• 
  Psixologik omil (yangilikni qabul qilish, xaetdagi maqsadlar va.x.k)
  

Odatda birinchi navbatda bozor kamrovining aniq baholanishini tayergarligi va umuman bozordagi mumkin bo‘lgan talab bozor potensiali aniqlanadi. Ikkinchi navbatda kelajak bozorning kamrovining oshishining baholanishi marketing ma’lumotlariga tegishli. Bu korxonaning rejalashtirilgan yoki mavjud bozor ulushi muammosi yechimining asosidir. Bozorning maqsadli ulushi sotilish miqdorlarini ko‘rish, ishlab chiqarish dasturi ishlab chiqarish kuvatlarini xom-ashega bo‘lgan talablar va resurslarni, ish kuchi va boshqalarni oldindan ko‘ra olish imkonini beradi.