9-mavzu Mavzu: Turdi Farog'iy hayoti va ijodi Reja
Turkona xirom aylamoq”, ,,Dil mulkini yag’mo aylamoq”, ,,Tufrog’da jon
Download 236.14 Kb. Pdf ko'rish
|
Turdi Farogiy hayoti va ijodi
- Bu sahifa navigatsiya:
- ,,Yod mandin kim berur
,,Turkona xirom aylamoq”, ,,Dil mulkini yag’mo aylamoq”, ,,Tufrog’da jon
bitishi”, quyoshning ko’rinmog’i uchun ,,subh yaqo yirtmog’i” lozimligi kabi o’xshatish va qiyoslarda bir olam mazmun, joziba bor. Ayni paytda, bu — ishqiy manzaragina emas. Unda tasavvufiy-falsafiy ma’no ham bor. Yorning siymosida Alloh va uning sifatlari namoyon bo’lib turibdi. Shunga ko’ra, bu g’azal so’fiyona ruhga ham egadir. Boshqa bir asari ,,Burun” radifli muxammas bo’lib, u sof tasavvufiy she’rdir. Shoir o’quvchini atrofdagi har bir narsaga ibrat ko’zi bilan boqishga, umrni zoye ketkazmay, afsusnadomatga o’rin qoldirmay yashashga, vaqtni g’animat bilib, ,,haqiqat yo’liga kir”ishga undaydi. She’r shunchaki tashviqiy, da’vat xarakterigagina ega emas. Unda insonning umri, hayotni mazmunli, keyinchalik afsus chekmaydigan tarzda kechirish uchun zarur bo’ladigan ma’naviy talablar haqida falsafly mushohada yuritilgan. Shoir so’fiyona istilohdan o’rinli foydalanib. inson tabiati to’g’risida iztirobli qarashlar manzarasini ta’sirli chizgan: Jismi qonundin nafas tori uzulmasdan burun. Boshingga davri qazo bazmi qurulmasdan burun, Jibayi jon tiyri rixlatdin sokulmasdin burun, Ey ko’ngul, qasri asosi tan buzulmasdin burun, Toqi abro’ , kursiyi dandon to’kulmasdin burun. Turdi ezgu ishlarni kechikmay qilish lozimligini inson umrining bir lahzalik ekanini ko’rsatish orqali ta’kidlaydi. Shoir o’z fikrini ramz bilan ifodalaydi: qonun deb atalmish sozdan tori uzilmasdan oldin ovoz chiqqaniday, odam ham boshiga o’lim bazmi qunilmay, jon sovuti yo’qlik o’qidan teshilmay, tiriklik asosi — tan buzilmay, egilgan qosh-u tizilgan tishlar to’kilmay turib, insonga xos ezgu ishlarni qilishga ulgurishi kerak. Turdi odam o’zining eng qattol va ayovsiz yovi — nafsni yengishga bel bog’lashi. qiyomatda Yaratgan huzurida yorug’ yuz bilan turish uchun fursatning borida harakat qilish lozimligini ifoda etadi: Sindirub isyon xumini, to’k nadomat ashkini. Tavba jomin no’sh qil, paymona to’lmasdin burun. Inson paymonasi to’lmasdan burun Alloh belgilagan tartiblarga rioya etmaslik, uning qahriga sabab boladigan ishlar qilishdan to’lgan isyon xumini sindirishi, ko’zlaridan pushaymon yoshlarini tokishi, tavba jomini ichishi lozimligi juda ta’sirchan va o’ziga xos tarzda tasvirlanadi. Turdi fikrini yalang’och tarzda ifodalamaydi, balki uni esda qoladigan badiiy libosga o’rab beradi. Shuning uchun ham shoirning bu muxammasi kishi ruhiyatiga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Shoirning aksariyat she’rlarida zamonning shiddatli sadolari o’z ifodasini topgan. Jumladan, ularda shoirning baxtli-baxtsiz kunlari, atroflda yuz berib turgan voqealarga jonli va qaynoq munosabati, bir tomondan, olqish, ikkinchi tomondan g’azab-u nafrat, bir tomondan, pushaymonlik, ikkinchi tomondan, yaxshi kunlar xotirasi bilan yashash singari g’oyat murakkab, ziddiyatli kechinmalar namoyon bo’ladi. Shoir g’azallaridan biri o’zaro birlikka bag’ishlangan bo’lib, Tor ko’ngullik beklar, man-man demang, kenglik qiling, To’qson ikki bovli o’zbak yurtidur tenglik qiling matla’si bilan boshlanadi. She’rning dastlabki satrlaridayoq mamlakatda kuchayib borayotgan notinchlik, beklarning bir-birlari bilan yurt talashishga kirishgani his etiladi. Shoir ularni ,,kenglik”ka chaqiradi. Yurtni tasarruf etishda toqson ikki o’zbek urug’ini ,.tenglik”ka undaydi. Unig’ ajratishga, ayirmachilikka qarshi chiqadi: Birni Qipchoq-u Xito-yu birni Yuz, Nayinan demang, Qirq-u Yuz, Ming son bo’lub, birjon oyinlik qiling. Qipchoq, Xitoy, Yuz, Nayman, Qirq, Ming — bular o’zbek urug’larining nomlari. Baytning ikkinchi satrida qirq, yuz, ming so’zlari urug’ nornidan tashqari sonni ham araglatib, shoir kishilarni bo’linmaslikka, birlashishga chaqirayapti. Keyingi baytda bu
fikr yanada
kuchayadi: Bir yaqodin bosh chiqorib, barcha bir to’ng’a kirib, Bar o’ngurluk, bir tirizlik, bir yaqo, yenglik qiling. She’rda birlashish fikri xalqimizda keng tarqalgan ,.Bir yoqadan bosh chiqarrnoq” iborasi asosida berilmoqda. Shoir bu ramziy iborani yanada kuchaytirgan, barchani ,,bir to’n”ga ,,kiritgan”. To’nning ,,yaqo”, ,,o’ngur” (etak), ,,yeng”, ,,tiriz” (yelka qism)i vositasida birlik g’oyasini jonli va xalqona ko’rsatib berishga muvaffaq bo’lgan. Tarixiy voqealar guvohki, shoirning birlik haqidagi da’vatlari samarasiz qoldi. Beklar, urug’ boshliqlari ,,man-man”likni davom ettirdilar. Yurtni talon-taroj qilish, bosh-boshdoqlik davom etdi. Bu hol shoirni o’yga botirdi: Kuyar til shammayi gar holatiridin aylasam taqrir. Giribon chok o’lur, etsa qalam dardi dilim tahrir,— deb boshlanadi shoir g’azallaridan biri. E’tibor qilaylik: Agar holatimdan ozginasini tilga olsam, tilim kuyadi. Qalam dilimdagi dardni bayon etsa, yoqavayron bo’ladi. Shoirona ifodalangan bu satrlarda juda katta alam va armon yashirinib yotibdi. Bu alam sababi yurt boshliqiarining aql-u idrokka xilof ravishda o’zaro janjal va kurashlarga berilganidir. Ifoda ham shoirona: ,,tilga olsa til kuyad’. ,,qalam tahrir etsa”, ,,giribon chok” (yoqasi vayron) bo’ladi. Yoqavayron so’zida ikki ma’no ifodalangan. Birinchisi — xarob bo’lish, ishdan chiqish. Ikkinchisi — qalamning yoqasi yirtilishi. ya’ni uchi chiqarilishini ham anglatadi. She’rda insoniy dard tasviri borgan sari quyuqlashganini ko’rish mumkin: Shabi hijroniming poyoni tay o’lmaz, toyiri gardun Mahu xurshed o’lub ikki qanoti aylasa shabgir. Shoir o’z ahvolining g’oyat mubolag’ali ifodasini beradi: Taqdir qushi oy va quyoshdan qanot yasab, tuni bilan uchganida ham hijronim tunining adog’iga yeta olmaydi... Shoirning ijtimoiy iztiroblari uning shaxsiy hayoti fojialari bilan qo’shilib ketgan. Bular ichida eng og’iri — qadrsizlik, yo’qchilik. Uning boshida ,,bir otning somon va yemi”dan ,,tog’day g’am” bor. ,,Yo’qluq za’fi vahm-u biymi” (yo’qchilik holsizligi. vahima-qo’rquv)dan ko’ngli — yuz pora. Hayot — shafqatsiz. Quyidagi satrlarda shoirning shu ruhiy holati o’z ifodasini topgan: Qad bukub, bo’ynum egub, tegdi oyoqlarga boshim, Ahli dunyo poyho’si xizmat-u ta’zimidin. ,,Ahli dunyo” birikmasi ,,boy-badavlatlar”, ,,imkoniyat egalari” degan ma’nolarni beradi. ,,Poybo’s” qo’shma so’zining asl ma’nosi ,,oyog’ini o’pish” demakdir. Shoir sababi tirikchilik uchun o’zidan past kishilar xizmatini qilishga majbur bo’lganini, sha’ni oyoqosti etilganini, vijdon va haqqoniyatga xiyonat qilinganini so’ngsiz alam, iztirob bilan tilga oladi. U holatini bayon etar ekan yozadi: Dil—kabobim, qon—sharobim, ashki hasrat—nuqli bazm, Etti qassomi azalning xizmati tan’imidin. ,,Nuql” — taftbosti, gazak. ,,Qassomi azal” — taqdirni belgilovchi ma’nosida, ya’ni Allohga ishora. ,,Tan’im” — halovat; in’om. Qiyin so’zlarning ma’nosini bilib olgach, baytning mazmunini aniqiash osonroq ko’chadi: Shoirning dili — kabob, ichadigan sharobi — qon. Bunday bazm, maishatning gazagi — hasrat ko’z yoshlari. Taqdirni bituvchining, ya’ni Yaratganning unga ko’rsatgan in’omi shu bo’ldi. Bu ma’lum darajada taqdirga ham isyon edi. Shoir hayotdan shunchaki yozg’irmaydi, hasrat-u nadomatini shunchaki izhor etmaydi, balki ko’nglidagi tuyg’ularni o’zgalarga ham ta’sir etadigan, ularni ham bezovta qiladigan ifoda
yo’siniga sola
biladi. Turdi metin irodali, qaysar va qaytmas kishi edi. U ajdodlaridan, ularning shonli yo’lidan ulkan iftixor tuyardi. Buni shoirning ,,Turdiman” radifli g’azali tahlilidan bilsa bo’ladi. She’rning matla’si: Qatrayam nochiz, ammo zoti qulzum Turdiman, Kelturan amvojg’a bahri talotum Turdiman satrlari bilan boshlanadi. Turdi, garchi hozirda ,,nochiz” (qo’lidan hech bir ish kelmaydigan qatra) esa-da, o’zining ,,zoti qulzum” (dengiz-u ummonlar naslidan) ekanini biladi. Ikkinchi misrada shoir o’zini dengizlarni chayqatib po’rtanalar hosil qilgan dovulga qiyos etadi. Lekin baxtsizlikni qarangki, ,,qirq, yuz, ming aqrabolar” (qarindoshlar) undan nafrat etadilar... Bu tuyg’u kechinmalar, ya’ni, bir tomondan, shirin o’tmish xotiralari, ikkinchi tomondan, oyoq-osti qilingan izzat-nafs, bir vaqtlar saltanatning yuksak maqomlarida bo’lgan arbobning tuban ijtimoiy mavqega tushib qolganidagi iztirobli o’ylari shoirning muxammaslarida ham davom etadi. Bu jihatdan, uning ,,Yod mandin kim berur, Download 236.14 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling