А. А. Азларова, М. М. Абдурахманова

кафолат хати, резерв аккредитив, тижорат аккредитив ва деривативлар киради. 
Молиявий кафолатларининг бир неча хили амалда бўлса ҳам АҚШ банклари 
доирасида кредит хати (ККХ) кенг тарқалган ККХ банкнинг балансдан ташқари 
мажбурияти ҳисобланади. Бундай банк ёки нобанк ташкилоти кредитни 
ўзининг жамғармалари ҳисобидан депозит шаклида ёпади ва уларнинг 
жойлаштирилиши банк кредити орқали қисартирилади. 
Секюритизация босқичи турли хил даражалардан иборат. Биринчидан 
рискдан ҳоли даромадли ликвидли инвестицион компанияларнинг қимматли 
қоғозлари жамғарилиши кўпаяди. Иккинчидан яхши фаолият юритиш акция, 
облигация шаклидаги қимматли қоғозларнинг жамғарилишига олиб келади.Бу 
эса реал активларга нисбатан молиявий активларнинг ошиши ва умумий 
молиявий активлар таркибида қимматли қоғозлар салмоғини оширади. 
Ўзбекистон молия бозорида банклар етакчи ўринни эгаллаши қимматли 
қоғозлар бозорининг ривожланмаганлиги, хўжалик юритувчи субъектларининг 

---

112 
фаолмсалиги банк активларининг секюритизациялашнинг қўлланмаслигига 
олиб келди. 
Секюритизациялаш тамойили 1970 йилларда пайдо бўлган ва бу орқали 
банк қарзлари фонд бозорида эркин айланувчи қимматли қоғозлар сифатида 
айланади. 
Секюритизацияда банк даромадли активларнинг бир қисмини ипотека ва 
истеъмол ссудаларига жойлаштиради ва улар остида қимматли қоғозлар 
эмиссия қилиб сотади. Тўлаш чоғида даромадни акция эгалари томонга 
қайтаради ва янги даромадидан фойдаланилади
Банк қарзларини секюритизациялаш 
қарзларни сотишдан тушган маблағлар 
Алоҳида қарз ёки контрактларни сотишдан 
Сотишдан тушган маблағлар. 
Банк кафолатларининг таснифи 
Кредит кафолати хати учта асосий элементни ўз ичига олади: 

Ташкилий мажбурияти (банк ёки суғурта компанияси); 

Тўловчи томонидан ККХ ни берувчи; 
Бенефициар одатда бу банк ёки бирор инвестор дебиторга берилган 
маблағнинг кафолати тўғрисида кайғуради. 
ККХнинг асосий хусусияти шуки, у балансдан ташқари мажбурият 
ҳисобланади. Бенифициар кафолатчидан маблағни камдан кам ҳолда сўрайди. 
Банк ККХ икки турга бўлинади: тўғри ва эгри. 
Тўғри ККХ –қарз олувчи банкка унчалик маълум бўлмаса қўлланилади. 
Агар банк қарз олувчининг қарзни тўлаб боришига ишонмаса, ундан кафолат 
хати талаб қилади. Одатда бундай кафолат, шу иш билан шуғулланувчи 
корхоналар томонидан ККХ орқали амалга оширилади. 
Эгри ККХ- одатда инвесторлар гуруҳи ўзининг асосий ва қарз 
капиталини рискли ташкилотга киритганда қўлланилади. Бундай лойиҳани 
молиялаштиришда ҳар бир инвестор ККХ билан мустаҳкамланган шахсий 
мажбуриятларни жамлайди. Агар инвесторлар банкка кредит учун мурожаат 
қилишга банкнинг кредитнинг бўйича мутахассиси уларнинг ҳар биридан 
кафолат талаб қилади ва бенифициар ҳуқуқлари кафолатланган ККХ 
имзоланади, буэгрийўл ҳисобланади.
Кредитлашнинг кўп йиллик тажрибаси шуни кўрсатадики, кредитга 
кафолат сифатида учинчи томоннинг кафолати ҳам қабул қилинади. 
Активлар 
Жорий хисобвараклар банк хисоб-китобларидаги 
карзларнинг жами, сотувга мулжалланган, 
Шартномалар, инвесторларга маблаглар окимини 
ташкиллаштиради, натижада даромад олади. 
Алохида шахс еки Инвестор ташкилот
Маблаги узи еки тулов Шартномалари 
учун ишлатилади. Хар бир инвестор 
карзнинг сифати ва бахолашда банкка
ишонади. 

---

113 
Банк бенифициар кафолатчидан банк кафолатини сўраши мумкин. Банк 
кафолати сифатида банк ёки кредит ташкилоти учинчи шахсдан мажбуриятини 
тўлаб беришни талаб килади. Учинчи шахс ёзма ҳолда банк бенифициарига 
унинг мажбуриятини тўлаб бериш тўғрисида кафолат хатини беради. Бу 
кафолат бенифициар олдида қарздорни оқлайди ва охирида кафолатчи 
мукофатланади. 
ККХ ссуда мажбуриятлари –бу мижознинг олдиндан белгиланган қарз 
миқдорини шартнома муддти давомида олиш ҳуқуқини таъминловчи 
битимдир.Мазкур битим қуйидагиларни ўз ичига олади: қарзнинг максимал 
миқдори, битим муддати узунлиги ва тўланадиган фоиз ставкалари . 
ККХ ссуда мажбуриятлари банкка қарзга берилган маблағлар учун 
фоизлардан ташқари қўшимча комиссион даромад келтиради. 
Мазкур битим қарздор томонидан кредит линияси миқдоридан келиб 
чиқиб белгиланадиган компенсацион қолдиқни ҳисобрақамда сақлашни тақозо 
этади. 
Резерв аккредитив - бу учинчи томон кафолати бўлиб, бунда кредитга 
лаёқатликка масъул бўлиб мижоз ўрнига банк майдонга чиқади. 
Резерв аккредитив асосан тижорат қоғозини эмиссиясини тақсимлаш 
мақсадида фойдаланади. Тижорат қоғози 270 кундан кам сўндириш муддатига 
эга бўлиб таъминланмаган қарз мажбурияти ҳисобланади. Тижорат қоғози 
таъминланмаган бўлганлиги сабабли у асосан юқори рейтинга эга бўлган 
корпорациялар қисқа бўлганлигидан уни тўлаш мақсади фирмалар янги 
тижорат қоғозларини чиқарадилар. Бозор ҳолатининг ўзгариш ёки фирма 
рейтингининг тушиб кетиши туфайли фирма янги тижорат қоғозларини сота 
олмаса, тижорат қоғозлари бўйича мажбуриятларни бажара олмайди. Маскур 
рискни юмшатиш мақсадида емисия қилувчи фирма тўловни кафолат резерв 
аккредитив тузишга киришади. 
Резерв аккредитив фирма учун жуда фойдали бўлади, чунки банкларнинг 
рейтинги фирманикига нисбатан анча юқори бўлади. 
Тижорат аккредитивдан фойдаланиш импорт експорт фаолиятлари билан 
боғлиқ. Маскур аккредитив сотувчи харидорнинг кредитга лаёқатлигига шубҳа 
билдиганда фойдаланилади. 
Аккредитивни тутиб турувчи(експортчи) уни импортчи банкига 
акцептлаш тақдим қилиши мумкин. Акцептланди деган штамп қўйилиш билан, 
банк акцептанти деб номланган янги инструмент вужудга келади ва у 
иккиламчи бозорда эркин момилада бўлиши мумкин. Ҳозирда ҳосилавий 
қимматли қоғозларнинг форвард, фьючерс, опцион, своп турлари молиявий 
рискларнинг хеджирлаш мақсадида банк томонидан кенг фойдаланилмоқда.