A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

4 .2 .3 . «Yuan-chao m in-chen shi-lyue*
“ Y u a n - c h a o
m i n - c h e n s h i - l y u e ” ( “ Y u a n s u lo la s i m a s h h u r
m ansabdorlarining 
qisqacha taijim ai h o li”) nom li asar 15 bobdan iborat 
bo'lib, 
uni tarixchi 
Su Tyanszyue yaratgan. Kitobda saltanatda xizmat 
qilgan 47 
yirik 
m ansabdom ing taijim ai holi bayon etilgan. U lar orasida 
turkiy 
q avm lardan 
chiqqanlari ham bor.
Bu uch kitobdan iborat asam ing ko'pgina nashrlari mavjud. Eng yaxshi 
nashri 1962-yili N ankin universiteti professori Xan-Julin tarafidan amalga 
oshirilgan. N oshim ing so'zboshisi m uhim ilmiy aham iyatga ega.
4 .2 .4 . «Shen-u sin chjcn-lu*
“ Shen-u sin ch jen -lu ” ( “ M uqaddas sarkarda C hingizxonning harbiy 
yurishlari tafsilotlari” ) nom li asar asli m o 'g 'u l tilida yozilgan, lekin uning 
shu nomdagi xitoycha tarjim asi bizgacha yetib kelgan, xolos. U nda 
Chingizxonning harbiy yurishlari va m o 'g 'u lla r xuruji vaqtida turkiy 
xalqlaming ijtimoiy-siyosiy hayoti haqida hikoya qilinadi.
“ Shen-u sin ch je n -lu ” asarini birinchi m arta Yuan C hjon 1894-vili, 
Van Govey ismli tarixchi 1925—1926-yillari keng izohlar bilan chop 
etgan. 1872-yili P.Kafarov asam ing ruscha taijim asini, so'zboshi va zarur 
izohlar bilan q o'shib, nashr etgan. 1951-yili Pelo va G am b us uning 
transuzcha nashrini am alga oshirganlar.
4 .2 .5 . «Yuan-shi»
Yuan-shi" (“Yuan sulolasi tarixi” ) — Yuan sulolasining to'liq rasmiy 
anxidir. Uni Sun-lyan (1310—1381) boshchiligidagi 16 m uallif-tuzuvchilar 
yaratgan d eb h is o b la y d ila r. K ito b M in s u lo la s in in g im p e ra to r i 
aVqchuning buyrug'i bilan 1369-yili yozib tam om langan.
163

---

A sa rto 'rt qism dan iborat:
Birinchi qism da Yuan sulolasi shajarasi, ya’ni Xubilayxondan boshlab 
13 m o'g'ul im peratori, ulam ing shaxsiy hayotida bo'lib o 'tgan va ulaming 
davrida m am lakatda kechgan asosiy voqealar berilgan.
Ikkinchi qismda samoviy voqealar tafsiloti, m am lakatda bo'lib o'tgan 
hududiy voqealar, mamlakatning m a’muriy bo'linishi haqida, mamlakatdagi 
daryolar va nahriar, xalqining liboslari, am aldorlam i mansabga tayyorlash 
oldidan o'tkaziladigan im tihonlar va boshqalar haqida m a’lumot keltiriladi.
U chinchi qism da im perator va uning xonadoni a ’zolarining shajarasi 
o 'rin olgan.
T o'rtin ch i qism da im perator xonadoni a ’zolarining taijim ai holi va 
qo'shni m am lakatlar haqida qisqacha m a ’lum ot keltiriladi.
Turkiy xalqlar tarixi va turk aslzodalarining m o'g'ul imperiyasining 
ijtimoiy-siyosiy hayotida tutgan o 'm i haqida "Y uan -sh i”ning to'rtinchi 
qism ida, yettinchi bobda ju d a qim m atli m a ’lu m o tlar beriladi. Unda 
keltirilgan m a’lum otlam ing tahlili shuni ko'rsatadiki, turklar, jam iyatda 
tutgan mavqeiga ko'ra xitoylardan keyin ikkinchi o 'rin d a turgan xalq 
bo'lgan. Yirik turk am aldorlari, asosan uyg'ur, qorliq, qipchoq, qong'li, 
o 'n g 'u t, arg'in, naym an va kerait qavm laridan chiqqan. U lar, asosan 
m o'g'ul imperiyasining m a’muriy idoralari va harb ishlarini boshqarganlar.
Turklar orasida olimlar ham ko'p bo'lgan. Bular - qoriuqlardan chiqqan 
Bayon, o'ng'ut Maqchuzan, qipchoq Toybug'a, Boboxudu, Ulchaybotir, 
qong'lidan chiqqan Buxulu, O'rus, Tabrikchi va boshqalar. Mo'g'ul imperatorlari 
xizmatida bo'lgan turklar orasida uyg'urlardan 300 mansabdor va olim bo'lgan.
“Y uan-shi” ning ayrim qism lari turli yillarda N .Y a.B ichurin, Pelo, 
L.G am bis, E.Xyonish, S.A .K ozin, A.Vayli, G .F ran k o , F.V.Klavaza va 
G .F .S h u rm an n tarafidan tarjim a qilingan.