A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

I.N iz o m u td in o v  
va T.Fayziyev tom onidan o 'zb ek tiliga taijim a qilingan.
1 S ham suddin E ltutm ish (1 2 1 1—1236)—X III asrda Shim oliy H in d isto n n i idora qiltM"1 
M u'izziylar sulolasidan.
174

---

4 .4 .1 0 . «Tarixi jahonkushoy»
“Tarixi ja h o n k u s h o y ” 
( “Jahongir (C hingizxon) tarixi” ) nom li yirik 
tarixiy asam i y aratg an
tarixchi XIII asrda o 'tg an yirik olim va davlat 
arbobi Juvayniydir. 
U ning to 'liq ismi A louddin O tam alik ibn Bahouddin 
M u h a m m a d
al-Juvayniy. U 1226-yili G 'a rb iy X urosonning Juvayn 
hududiga qarashli 
O zodvor qishlog'ida badavlat va nufuzli siyosiy arbob 
oilasida tu g 'ilg a n . 
Otasi Bahouddin M uham m ad X orazm shoh Alouddin 
M u h am m ad n in g
Xurosondagi noibi bo 'lg an , m o 'g 'u lla r xuruji vaqtida 
S u lto n J a lo lu d d in
b ilan birga ularga qarshi ja n g la rd a q atn ash g a n . 
M o 'g 'u lla r 1221-yili 
N ishopum i ishg'ol qilgach, Bahouddin M uham m ad 
Tusga q o ch ib b o rd i 
va uning m ustahkam q al’alaridan biriga yashirindi. 
L ekin q a l’a h o k im i 
u ni b andga o lib , m o 'g 'u l lash k arb o sh ila rid an
Q o 'lb o 'lo tg a to p sh ird i. 
Q o 'lb o 'lo t asim ing m a’lum otli va iste’dodli shaxs 
ekanligini an glab, 
uni 
tirik
qoldirdi. Keyincha B ahouddin M uham m ad 
m o 'g 'u lla r xizm atiga 
qabul qilindi va to vafotiga (1258) qadar Xurosondagi 
m o 'g 'u l h o k im lari 
C h in te m u r, K irk o'z, A rg'un o g 'a h uzurida sohib 
devonlik vazifasida 
turdi.
Bahouddin M uham m addan ikki o 'g 'il qoldi. T o 'n g 'ich i Sham suddin 
M u h a m m a d 1 2 6 2 - 1 2 8 3 - y illa r i E ro n d a g i m o 'g 'u l h u k m d o rla ri 
Elxonlardan Halokuxon (1256-1265) ham da Abaqaxon ( 1265— 1282)ning 
vaziri, sohib devoni bo'lgan va m am lakatning ijtimoiy-siyosiy hayotida 
katta rol o'ynagan. Kenja o 'g 'li A louddin yoshligidan yaxshi o 'q id i, arab, 
fors, keyinchalik m o 'g 'u l va uyg'ur tillarini m ukam m al o 'rg and i, o 'rta
asr fanining bir talay sohalarini puxta egalladi. U yoshligidayoq m o'g'ul 
hukm dorlari xizmatiga qabul qilindi va K irko'z ham da A rg'un og'aning 
devonida xizmat qildi. Alouddin O tam alik Juvayniy A rg'un og 'a bilan 
uch m arta 1246-1247, 1249-1251, 1252—1253-yillari M o'g'ulistonga, 
Q oraqo'rum ga bordi. U 1256-yilning boshlarida H alokuxonning buyrug'i 
bilan Ismoiliylar hukm dori R ukniddin H urshoh huzuriga M aym anduz 
qal’asiga elchi b o'lib bordi va unga qarshilik ko'rsatm ay taslim bo'lish 
haqidagi ta la b n o m a n i to p sh ird i. Ju v ay n iy M ay m an d u z n i m o 'g 'u l 
q o 'sh in lari to m o n id a n ish g 'o l qilish c h o g 'id a Ism o iliy larn in g boy 
kutubxonasini talon-tarojdan saqlab qoldi.
Alouddin Otamalik Juvayniy 1259-yili Iroq va Xuzistonga hokim. malik 
qjlib tayinlandi. O 'shanda u Bag'dod va uning atrofidagi joylam i obod 
q'ldi. Tarixchi Vassofning (XIII asr oxiri - XIV asm ing birinchi varmi) 
ma lumotlariga qaraganda, u katta m ablag', 10000 oltin dinorsarflab Frot 
v. , r idan 
va Najafga suv olib kelgan. Juvayniy bu lavozimda 20
У an ortiq turd i. 1271-yili raqiblari qozi sayyid T o jid din Ali ibn
175

---

M uham m ad, “ Kitob al-faxriy” asari muallifi Abu J a ’far Jaloluddinninu 
otasi boshchiligida unga qarshi zim dan kurash boshladilar. Oqibatda, 
u la r 
Juvayniyni mansabini suiiste’mol qilib, xazinani birqismini o'zlashtirganlikda 
aybladilar. Juvayniy odam yollab qozi Tojuddin Alini o'ldirtirdi, lekin 
bu 
bilan muxoliflarining ta'qibidan qutulib qololmadi. O 'sha yilning o'zida 
Abaqaxon Bag'dod devonini taftish qilish uchun odam yubordi. Taftish 
natijasida 250 tum an (bir tum an 10000 kumush dinorga teng) kamomad 
borligi aniqlandi. Juvayniy qam ab qo'yildi va kam om ad undirib olingandan 
keyin hibsdan ozod qilindi va o 'z mansabiga tiklandi.
O radan o 'n yil o 'tg ach , 1281-yili, Tojuddin ismli bir shaxs uni yana 
xazinaga “q o 'l cho'zishda” va yashirincha M isr bilan aloqa bog'iaganlikda 
aybladi. B ag'dodning moliyaviy xo'jaligi yana taftish qilindi va 300 tum an 
kam om ad borligi aniqlandi. Juvayniy yana hibsga olindi, lekin kam omadni 
to'lashga so 'z bergani uchun qam oqdan ozod qilindi. Lekin, butun yer- 
suv va qim m atbaho buyum lam i sotsa ham , kam om adning faqat 170 
tum anini qopladi, xolos. Juvayniy yana qam oqqa olindi, uni qiynoqqa 
soldilar, B ag'dod ko'ch alari b o 'y lab y alangg'och qilib olib o 'td ilar. 
Juvayniy T o 'q u d a r A hm ad davri (128 2-1 2 8 4 ) da og'asining yordamida 
hibsdan ozod etildi, m usodara qilingan m ol-m ulki qaytarib berildi. Lekin, 
oradan k o 'p o 'tm ay , shahzoda A rg'un Bag'dod devonini qaytadan taftish 
qilish va Juvayniyning m ol-m ulkini m usodara qilishni buyurdi. O 'sha 
vaqtda Juvayniy O zarbayjonning Arronida edi. Bu xabar fojiaga olib 
keldi — 1283-yili Juvayniy yurak xurujidan vafot etdi.
A louddin O tam alik Juvayniy M o 'g 'u lis to n , O 'z b e k isto n ham da 
Eronning X III asrdagi ijtimoiy-siyosiy tarixidan hikoya qiluvchi asari 
bilan shuhrat topti. Kitob 1260-yili yozib tam om langan.
“Tarixi jahonkushoy” asari uch qism dan iborat: 1) M o'g'ullar, 
ulam ing 
Chingizxon davridagi istilochilik yurishlaridan to G uyukxon (1246-1249) 
davrigacha, shuningdek, Jo'jixon, C hig'atoyxon va avlodlari 
tarixi. 
2) 
X orazm shohlar va Xurosonning m o'g'ul hukm dorlari 
davridagi 
(1258- 
yilgacha) tarixi, 3) Eronning 1256— 1258-yillardagi 
ijtim oiy-siyosiy ahvoli, 
shuningdek, Ism oiliylaming diniy-harbiy uyushmasi va 
Ism oiliylar davlati 
(1090—1258) tarixi. Ism oiliylar tarixi M aym anduzdagi 
k u tu b x o n a d a
to p i lg a n a s a r l a r , x u s u s a n I s m o i l iy l a m i n g k o 'z g a
k o 'r i n g a n
nam oyandalaridan Hasan Sabohning (taxm inan 1055—1124) 
hayoti va 
faoliyati haqida hikoya qiluvchi “ Sarguzashti sayyidm o” 
( “ Sayidim izning 
sarguzashtlari”) nom li kitob asosida yozilgan.
O 'rta Osiyo va O 'zbekiston tarixi uchun “Tarixi jah on kush oy ’ ning 
1 -1 1 qismlari alohida ahamiyatga ega. Asaming Xorazm va 
X o r a z m s h o h l a r
176

---

tarixiga oid 
qismi (11 qism ) bizgacha yetib kelm agan “ M ashorib at-tajorib 
va 
g 'a v o rib
a l-g 'a ro ib ” ( “ Im tih o n n i salq in lash tirish joy i va ajoyib 
narsalam ing 
yuqori darajasi”), Faxriddin Roziyning (1 2 10-yili vafot etgan) 
“J a v o m e ’ 
u l-u lu m ” ( “ llm lar m ajm uasi” ) kitoblari asosida yozilgan. 
M o v a ro u n n a h r 
va Sharqiy Turkiston tarixi, shuningdek, M o'g'uliston 
haqidagi xabarlar, 
asosan muallifning shu m am lakatlarga qilgan sayohatlari 
vaqtida to ‘p la n g an
m a’lum otlar asosida yozilgan.
“Tarixi jah onk ushoy” ning forsiycha m atni M irzo M uham m adxon 
Qazviniy tom on idan 1912, 1916 va 1937-yillarda nashr etilgan. Asam ing 
inglizcha va turkcha-usm onlicha (1 jildi) taijim alari bor. Kitob to'g'risida 
N. Toshev nom zodlik dissertatsiyasini yoqladi.