A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

7.3.10 . «Tuhfat ul-xoniy»
“T uhfat u l-x o n iy ”( “ X onning tu h fasi” ) yoki “Tarixi R ahim xoniy” 
(“ M uham m ad R ahim xon tarixi”) nom li asar Buxoro xonligining 1722— 
1782-yillar orasidagi ijtimoiy-siyosiy tarixini o 'z ichiga oladi. U ni tarixchi 
olim M uham m ad Vafoyi Karminagiy (1685—1769) yaratgan. Tarixchining 
to'la nom i M ulla M uham m ad Vafo ibn M uham m ad Z o h ir Karminagiydir. 
U B uxoroning o'q im ish li va taniqli kishilaridan biridir. K arm inagiy 
nisbasiga q arag an d a , asli B uxoroning K a rm an a tu m a n id a n b o 'lg an . 
“ U baydullanom a” kitobining muallifi M ir M uham m ad Am in Buxoriyning 
g u v o h lik b e r is h ig a q a r a g a n d a , M u h a m m a d V a fo y i K a rm in a g iy
Ashtarxoniylardan U baydullaxon saroyida k itobdor b o 'lib xizm at qilgan. 
F ikrim izcha, u U baydullaxondan keyin taxtga o 'tirg a n Abulfayzxon 
davrida ham shu lavozim da tutgan. M ulla M uham m ad Vafo Karm inagiy 
“qozi V afo” nom i bilan ham m ashhurdir. U qozilik lavozimiga yangi 
sulola — M an g 'itlar sulolasining asoschisi M uham m ad Rahim xon (1753— 
1759) zam on ida erishgan.
M u h am m ad Vafo K arm inagiy 1769-yiIi “T u hfat u l-x on iy ” nom li 
asarida faqat 1722— 1768-yillar voqealarini o 'z ichiga olgan qism inigina 
yozib ulgurgan, xolos. Uning davomini, ya’ni 1 7 6 8 -1782-yillar voqealarini 
bayon etuvchi qism ini nasaflik dom la O lim bek ibn N iyozqulibek yozgan.
“Tuhfat u l-x o n iy ” qofiyali nasr, saj bilan yozilgan, lekin voqealam ing 
to 'la va keng yoritilishi, ijtim oiy-iqtisodiy, siyosiy, geografik ham da etnik 
dalillarga boyligi bilan birinchi darajadi m anbalar qatorida turadi. Asar 
Buxoro xonligida X V I11 asm ing 20-yillaridan boshlab kuchayib ketgan 
'qtisodiy va siyosiy tanglikni, ijtim oiy-siyosiy tarqoqlikning kuchayishi 
ya buning natijasida m arkaziy davlat boshqaruvining zaifiashuvi, m ang'it
239

---

hukmdoriarining uluslar va qabilalami bo'ysundirish maqsadida olib borgan 
tin im siz u ru sh lari va b u n in g o q ib a tid a k o ‘p lab s h a h a rla r h am d a 
qishloqlam ing vayron etilishi, m ehnatkash xalq turm ushining og'iriashib 
borishi va uning asosiy sabablarini aniqlashga yordam berishi m um kin 
bo‘!gan daliliy m a’Iumotga o ‘ta boydir.
Asarda yana o 'zbek qavm lari, ulug'Iari va ulam ing ijtimoiy-siyosiy 
hayotda tutgan o ‘m i, A shtarxoniylar va M ang‘itlar hukm ronligi davrida 
o ‘zbek q o‘shini va m ang‘itlar davlatining tuzili?hi, 1722—1782-yillarda 
Buxoro xonligining Eron, Afg'oniston, Q ozoq va Q o ‘qon xonliklari ham da 
Koshg‘ar bilan olib borgan siyosiy m unosabatlari haqida ham e ’tiborga 
molik m a’lum otlar ko‘p uchraydi.
“Tuhfat ul-xoniy” asarining qo'lyozm a nusxalari ko‘p. M asalan, faqat 
S an k t-P eterb u rg , 0 ‘zbekiston, T ojikiston k u tub xo nalarid a uning 23 
qo'lyozm asi m avjud. A sar biron tilga to 'la tarjim a qilinm agan ham. 
Asardan kichik bir parcha, ya’ni M uham m ad R ahim xonning 1747-yili 
Saraxs atrofida Eron qo'shinlari bilan to'qnashuvi m s tilida 1938-yili 
e ’lon qilingan, xolos.