A. B. Pardayev, D. B. Urinbaeva, D. A. Islamova. O’zbek terminologiyasi

 
2.4. Sho‘rolar davri o‘zbek tili terminologiyasi 
Reja: 
1. XIX asrning 70-yillarida o‘zbek terminologiyasi. 
2. Ulug‘ Tursunov va o‘zbek tili terminologiyasi. 
3. Sho‘rolar davrida o‘zbek tili terminologiyasining rivoji. 
 
Tayanch 
tushunchalar: 
rus 
tili, 
soha 
terminologiyasi, 
terminologik lug‘atlari, arab va fors tilidan o‘zlashgan terminlar, 
o‘zlashgan termin. 
 
XIX asrning 70-yillaridan e’tiboran o‘zbek terminologiyasi rus tili 
orqali G‘arbiy Yevropa tillaridan kirib kelayotgan o‘zlashmalar ta’sirida 
rivojlandi. Sho‘rolar hukmronligi vaqtida o‘zbek tili terminologiyasi 
yangi tushunchalar va ularni ifodalovchi haddan tashqari ko‘p 
miqdordagi 
o‘zlashma 
terminlar 
hisobiga 
kengaydi. 
Soha 
terminologiyasi tizimining vujudga kelishida sof o‘zbekcha leksik 
birliklar qatori ruscha-baynalminal terminlarning roli yuqori bo‘ldi. Bu 
jihat, ayniqsa, tabiiy fanlarga xos terminologik tizimda yaqqol ifodasini 
topdi. 

---

A.B.Pardayev, D.B.Urinbayeva, D.A.Islamova. O’zbek terminologiyasi 
79 
O‘zbek tili 
terminshunoslik sohasining hozirgi darajasi, 
ilmiy 
qiymati bevosita rus hamda boshqa xalqlar terminshunoslarining ishlari 
bilan chambarchas bog‘liq. Shu jihatdan qaraganda, N.A.Baskakov, 
L.A.Bulaxovskiy, G.O.Vinokur, V.V.Vinogradov, A.A.Reformaskiy, 
D.S.Lotte, S.A.Chapligina, T.L.Kandelaki, V.P.Danilenko kabi o‘nlab 
terminshunos olimlarning izlanishlari o‘zbek terminshunosligining qaror 
topishiga 
o‘zining 
katta 
hissasini 
qo‘shdi. 
Turkiy 
xalqlar 
tilshunoslarining, 
jumladan, 
M.Sh.Gasimov, 
B.U.Oruzbayeva, 
R.A.Urekenova, F.S.Faseyev kabi olimlarning ishlari ham o‘zbek 
terminologiyaning rivojiga ulkan hissa bo‘lib qo‘shildi.
XX asrning 30-yillari o‘zbek tilining ko‘plab terminologik 
lug‘atlari tuzilib nashr etildi. Shu jarayonda terminlar tarixi, 
terminlarning ma’no va mavzu guruhlari, grammatik tuzilishi va 
yasalishi, taraqqiyot yo‘li va boyish manbalari haqidagi nazariy 
masalalar ham ishlab chiqildi. Birinchilardan bo‘lib Ulug‘ Tursunov 
o‘zbek tili terminologiyasi masalalariga oydinlik kiritishga harakat qildi: 
«Til – terminologiyada burjuaziya intilishlariga qarshi», «O‘zbek 
terminologiyasi masalalari», «O‘zbek adabiy tilida so‘z – terminlar 
tanlash prinsiplari» kabilar. Bu asarlarda terminlarni hosil qilish, 
to‘plash, tartibga solish, unifikatsiyalash va nashr yetish sohasidagi turli 
xil qarashlar va tushunchalar haqida mulohaza yuritiladi. Bundan 
tashqari, terminologiya sohasida ro‘y bergan va ro‘y berayotgan 
chalkashliklar yaqqol ko‘zga tashlana boshlashi ta’kidlanadi. Masalan, 
bir tushunchaning turlicha atalishi va yozila boshlashi; aniq va ixcham 
terminlar o‘rniga uzundan uzoq izohlarning berilishi; termin yaratishda 
ona tili imkoniyatlaridan kam foydalanish; o‘zbek terminologiyasini 
boyitishdagi manbalardan biri tashqi omilga turlicha yondashish faktlari 
mavjudligi ko‘rsatildi.
Prof. U.Tursunovning terminologiya masalalariga bag‘ishlangan 
asarlarida ikki muammo alohida o‘rin tutadi: 1.Terminlarning 
qo‘llanilishi. 2. Terminologiyaning boyish manbalari.

---

A.B.Pardayev, D.B.Urinbayeva, D.A.Islamova. O’zbek terminologiyasi 
80 
Terminlar qo‘llanilishi haqida fikr yuritar ekan prof. U.Tursunov 
ularni uch guruhga ajratib tahlil qiladi: a) bir sohada qo‘llaniladigan 
terminlar; b) har xil sohada qo‘llaniladigan terminlar; v) termin ham 
oddiy so‘z sifatida qo‘llaniladigan terminlar.
Prof. U.Tursunov asarlarida o‘zbek tili terminologiyasining boyish 
manbalari batafsil yoritilgan. O‘z asarlarida U.Tursunov o‘zbek tili 
terminologik tizimining ichki va tashqi manbalar hisobiga rivojlanishi 
haqida ma’lumot beradi. O‘z asarlarida U.Tursunov o‘zbek tili 
terminologik tizimining ichki va tashqi manbalar hisobiga rivojlanishi 
haqida ma’lumot beradi
1
. Har bir tilda bo‘lganidek, o‘zbek tilida ham u 
yoki bu tushunchani ifodalash uchun bir qancha usullardan 
foydalanadilar. 
Ular 
quyidagilardan 
iborat: 
1. 
Terminlarning semantik yo‘l hisobiga 
boyishi. 
2. 
Terminlarning 
morfologik usul bilan yasalishi. 3. Terminlarning sintaktik yo‘l bilan 
yasalishi. Qator terminologik sistemalarda semantik yo‘l bilan termin 
yasashdan unumli foydalanib keladilar. Chunki semantik so‘z yasash 
terminologiyada amal qilinadigan doimiy va an’anaviy yo‘ldir. 
Terminlarni tekshirish jarayonida qator leksik qatlamlar semantik 
o‘zgarish tufayli terminologik sistemadan joy olishi mumkinligini 
ko‘rsatdi. Ular biror ma’noni ifodalash uchun xizmat qiladigan o‘zbek 
tilining odatdagi so‘zlaridir. Ulardan termin sifatida foydalanadilar: 1.