A. B. Pardayev, D. B. Urinbaeva, D. A. Islamova. O’zbek terminologiyasi

III. LINGUISTIC QUESTIONS IN UZBEK TERMINOLOGY. ………….108 
3.1. The term and its features. …………………………………………………..108 
3.2. Term, word and name. ……………………………………………………...119 
3.3. Nominative function of terms……………………………………………….137 
3.4. Term, figurative word and metaphor. ………………………………………144 
3.5. Duplication in Uzbek terminology. ………………………………………...154 
IV. ISSUES OF TERMINOLOGY OF UZBEK TERMINOLOGY. ………166 
4.1. The structure of the structure of terms. …………………………………….166 
4.2. Features of complex terms. …………………………………………………176 
4.3. Combined and complex terms………………………………………………184 
4.4. Methods for the formation of terms. ………………………………………..201 
4.5. Changes to the terms. ………………………………………………………209 
V. QUESTIONS ORDERING OF UZBEK TERMINOLOGY. ……………215 
5.1. Terminological dictionaries. ………………………………………………..215 
5.2. Regulation and standardization of terminology. …………………………...230 
5.3. Reforms in the field of terminology. ……………………………………….244 
 
 
 
 
 

---

A.B.Pardayev, D.B.Urinbayeva, D.A.Islamova. O’zbek terminologiyasi 
8 
KIRISH 
 
Terminologiya bu millatning o‘tmishi, buguni va kelajagini 
ko‘rsatuvchi oynadir. Terminologiyaga oid tadqiqotlardan ma’lumki, 
o‘zbek tili terminologiyasi tarixi juda qadim zamonlarga borib taqaladi. 
Mazkur 
yo‘nalishda 
olib 
borilgan 
tadqiqotlar 
o‘zbek 
terminologiyasining, xususan, oddiy terminlar yig‘indisidan muayyan 
bir sistema darajasigacha bo‘lgan yo‘lni bosib o‘tganligi, shakllanishida, 
birinchi o‘rinda, o‘z qatlam birliklarining o‘rni beqiyos ekanligi 
ma’lum. Har bir xalqning asriy tajribasini o‘zida mujassam etgan ona 
tilidagi lisoniy birliklarning boyishi va bunda boshqa tillar ta’sirini 
nazariy tadqiq qilish tilshunoslik fani oldida turgan muhim vazifalardan 
biridir. 
Ma’lumki, bugungi kunda mamlakatimizning xalqaro obro‘yi 
oshib, dunyoning rivojlangan davlatlari, yirik siyosiy arboblari, fan, 
madaniyat va san’at vakillarining O‘zbekistonga bo‘lgan qiziqishi 
yildan-yilga kuchayib bormoqda. Mazkur holat xorijiy tillarga bo‘lgan 
ehtiyojning ortishi bilan birga kechmoqda. Shu ma’noda rus, ingliz, 
boshqa xorijiy tillar va o‘zbek tili munosabatlari, dialektlari, o‘zlashma 
so‘zlari, terminologiyasi, jargon va argotizmlari masalasi, o‘zbek tilidagi 
o‘zlashma terminlar, o‘zlashma so‘zlar, varvarizmlarning adabiy 
uslubda qo‘llanishi, ularning fonetik, leksik-semantik xususiyatlarini 
o‘rganish bu tillarning aloqalari masalalarini yoritishga yordam beradi. 
Tilning terminologik qatlami asosiy birlik sifatida juda boy bo‘lib, 
u turli tillar ta’sirida rivojlanib bormoqda. Mazkur mavzuda ko‘plab 
monografiya, risola va maqolalar yaratilgan, nomzodlik va doktorlik 
dissertatsiyalari himoya qilinib, ularda terminlarning lisoniy birliklar 
sathida tutgan o‘rni, mohiyati, mavqei haqidagi fikrlar o‘z ifodasini 
topgan. Ma’lumki, jahon tilshunosligida fonetika, leksika va 
grammatika, terminologiya yuzasidan bir qator ishlar qilingan. 
E.Vyuster, 
X.Felber, 
A.Ellis, 
J.Rayt, 
K.Brunner, 
E.Partridj, 

---

A.B.Pardayev, D.B.Urinbayeva, D.A.Islamova. O’zbek terminologiyasi 
9 
S.A.Chapligin, 
T.L.Kandelaki, 
G.O.Vinokur, 
A.V.Superanskaya, 
N.V.Podolskaya, I.V.Arnold, B.A.Ilish, M.M.Makovskiy, N.Dmitriyev, 
N.Baskakov, A.Reformaskiy, V.Danilenko va boshqa qator olimlarning 
xizmatlari tilshunoslikning shakllanishi, taraqqiy etishiga xizmat qilgan 
bo‘lsa, o‘zbek tilshunosligida O.Azizov, I.Rasulov, X.Doniyorov, 
Sh.Rahmatullayev, 
H.Jamolxonov, 
A.Hojiyev, 
A.Madvaliyev, 
R.Doniyorov, N.Mamatov, S.Ibrohimov, M.Abdiyev kabilarning ishlari 
katta ahamiyat kasb etdi. 
Hozirgi ilmiy-texnika taraqqiyoti davrida, axborot texnologiyalari 
hayotning barcha sohalariga jadal kirib borayotgan XXI asrda xorijiy 
tillarning ona tilimizga ta’siri juda katta. Jamiyatda yuz berayotgan 
iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, madaniy va texnikaviy o‘zgarishlar o‘zbek 
tiliga kirib kelayotgan terminologik birliklar sonining keskin 
ko‘payishiga olib kelmoqda. Tilning statik holati uning ichki 
semantikasi 
va 
strukturasidagi 
o‘zgarishlarga ta’sir qilishiga 
qaramasdan, bugungi o‘zbek tili lug‘at qatlamidagi o‘zgarishlar jadal 
sur’atda yuz berayotganligi ko‘rinib turibdi. Bu o‘zgarishlar mustaqillik 
yillarida o‘ziga xos tarzda amalga oshirildiki, tilimizdagi yangi 
hodisalarga baho berishga ba’zan tilshunoslarimiz ham imkoni topmay 
qolishmoqda. Shu sababli terminologiyadagi keskin o‘zgarishni har 
tomonlama o‘rganish, uni tartibga solish masalalari, tillardagi 
terminologiya tarkibi, shakllanish jarayonlarini belgilash, terminlarning 
semantik, struktur va derivatsion imkoniyatlari, leksikografik talqinini 
amalga oshirish muhim ahamiyatga ega. «Fundamental fanlar, 
zamonaviy axborot va kommunikatsiya texnologiyalari, sanoat, bank-
moliya tizimi, yurisprudensiya, diplomatiya, harbiy ish va shu kabi o‘ta 
muhim tarmoqlarda o‘zbek tili o‘zining haqiqiy o‘rnini egallashiga 
erishish, shu maqsadda zamonaviy darsliklar, etimologik va qiyosiy 
lug‘atlar yaratish, zarur atama va iboralar, tushuncha va kategoriyalarni 
ishlab chiqish oldimizda muhim vazifa bo‘lib turganini qayd etish 
lozim». Shunday ekan, terminologiya fanini o‘rganish, tilning tafakkur 

---

A.B.Pardayev, D.B.Urinbayeva, D.A.Islamova. O’zbek terminologiyasi 
10 
bilan bog‘liq qiyoslash, tasniflash, asbtraksiyalash, analiz va sintez 
jihatlari bilan aloqadorlikda nomlash natijasi sifatida yuzaga kelgan 
terminlar, 
ularning 
til 
tizimidagi 
o‘rni, vujudga kelishining 
ekstralingvistik va intralingvistik omillari, voqelanish usullarini 
o‘rganish muhim masalalar sirasiga kiradi.
«O‘zbek terminologiyasi» fani obzor xarakterga ega bo‘lib, 
talabalarga terminologiyaga oid ilmiy-nazariy, amaliy bilimlar berish 
asosida ularning umumfilologik bilim saviyasini orttirishni nazarda 
tutadi.
Qo‘llanmada fan bo‘yicha amaliy va seminar mashg‘ulotlarini 
talabalar faolligi asosida, suhbat, savol-javob, bahs-munozara tarzida 
o‘tkazilishini, 
shu 
asosda 
ma’ruzalarda 
berilgan 
bilimlarni 
mustahkamlash, umumlashtirishni nazarda tutganmiz. Shuni ham e’tirof 
etish lozimki, «O‘zbek terminologiyasi» fanining maqsadi, vazifasi, 
mundarijasi shu kungacha hal qilinmagan. Shu sababli ushbu 
qo‘llanmada ba’zi munozarali o‘rinlar, kamchiliklar, to‘ldirilishi lozim 
bo‘lgan tomonlari bo‘lishi mumkin. Nashr yuzasidan bildirilgan tanqidiy 
mulohazalar, istaklar mualliflar tomonidan mamnuniyat bilan qabul 
qilinadi.