A. B. Pardayev, D. B. Urinbaeva, D. A. Islamova. O’zbek terminologiyasi

AMALIY MASHG‘ULOTLAR UCHUN TOPSHIRIQLAR 
1-topshiriq. «Assisment» mashqini bajaring. Namuna: 
TEST
Terminning nechta funksiyasi 
mavjud? 
a) 1 
b) 2 
c) 3 
d) 4 
MUAMMOLI VAZIYaT 
Termin 
so‘zmi? 
Nommi? 
Tushuncha? 
So‘zning leksik ma’nosi (LM) 
tushuncha 
(T) 
bilan 
to‘g‘ri 
kelishi 
mumkin. 
LM=T.
Terminga aylangandan keyin u 
o‘z 
leksik 
ma’nosidan 
uzoqlashishi mumkin. Yoki bir 
necha tushuncha bir terminni 
ifodalaydi.
T 
LM T 
T 
SIMPTOM (TAShQI 
BELGILARI) 
Termin 
nominativlik, signifikativlik, 
kommunikativlik, 
pragmatiklik 
so‘zning asosiy funksiyalariga xos.
 
AMALIY KO‘NIKMA
Ildiz - o‘simlik bargidagi pastki 
qismi. 
Ildiz 
so‘zi 
biologik 
termin 
sifatida qo‘llaniladi. 

---

A.B.Pardayev, D.B.Urinbayeva, D.A.Islamova. O’zbek terminologiyasi 
142 
2-topshiriq. «Tushunchalar tahlili» usulida topshiriqni bajaring.
Tushunchalar 
Izohi
Nominativlik – 
 
Signifikativlik –
 
Kommunikativlik –
 
Pragmatiklik –
 
Nominativlik – 
 
 
3-topshiriq. Mos tushgan fikrlar ro‘parasiga (+) ishorasini 
qo‘ying. 
So‘z 
Termin 
Nom 
Gap 
Birikma
Nominativlik 
xususiyatiga ega 
Signifikativlik 
xususiyatiga ega
Kommunikativlik 
xususiyatiga ega 
Pragmatiklik 
xususiyatiga ega
Nominativlik 
xususiyatiga ega
 
SEMINAR MASHG‘ULOTLAR UCHUN TOPSHIRIQLAR 
1-topshiriq. «Tutunsiz poroxning «sir»i» matnini o‘qing. Matn 
tarkibidan terminlarni topib daftaringizga yozing. Terminlar qaysi 
sohaga tegishli ekanligini ayting.
1880-yili Rossiya harbiy dengiz floti ministrligi D.I.Mendeleevga 
Fransiyada ishlab chiqarilayotgan tutunsiz portlovchi modda – 
poroxning tarkibini aniqlab berish vazifasini topshirdi. Tezda u yerga 
yetib borgan Mendeleevdan poroxni kashf qilgan fransuz ximik olimi 
M.Bertlo sirni yashirdi. Bertlo porox ishlab chiqarilayotgan zavodni 

---

A.B.Pardayev, D.B.Urinbayeva, D.A.Islamova. O’zbek terminologiyasi 
143 
ko‘rsatishga ko‘rsatdi-yu, ammo ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan 
ma’lumotlarni yozib olishga, biron narsani olib chiqishga ruxsat 
bermadi. 
O‘shanda o‘tkir zehnli Mendeleev porox ishlab chiqarish sirini 
mana bunday kashf qilgandi: eng avval, temir yo‘l orqali zavodga tashib 
keltirilayotgan ximiyaviy moddalar va chiqarib tashlanayotgan 
chiqindilar haqidagi ma’lumotlarni o‘rganib chiqdi. So‘ngra ular 
orasidagi miqdoriy tenglikni hisoblagach haqiqat oydinlashdi. 
Keyinchalik bu haqda Bertloga so‘zlab berganida, u olimning 
topqirligiga tasannolar aytgan edi. 
2-topshiriq. Atamalar sinfiga tegishli bo‘lish har xil so‘zlarda turli 
namoyon bo‘ladi. Masalan, atamalarda so‘z ma’nolarining bittasi 
mavjud bo‘ladi, qiyoslang, tovush so‘zi tushayotgan tomchilar tovushi 
va ifodadagi undosh tovush. Bir tomondan, ba’zi leksemalar 
terminologik tizimlardan tashqarida umuman qo‘llanilmaydi, masalan, 
fonema, morfema, sema, semema kabi lingvistik atamalar. Bundan 
tashqari, atamalar ma’lum bir nazariya, ilmiy sohaga tegishli bo‘lishi 
mumkin yoki umumiy ilmiy leksika tarkibiga kirishi mumkin, qiyoslang, 
funksiya, tizim kabi so‘zlar. Boshqacha qilib aytganda, so‘z u yoki bu 
ma’noda terminologik tizimga kirishi mumkin. Quyidagi matndagi 
terminlarini aniqlang va ularning terminologik holatini yuqoridagi 
jihatlarga ko‘ra tavsiflang: 
Musiqada biz uzun va qisqa tovushlarga duch kelamiz. Ularning 
alternativalari bir xil yoki davomiyligi turlicha bo‘lib, ritm hosil qiladi. 
Ritmning ichki tashkil etilishi metr deb ataladi. Tashkil bo‘lishning 
birinchi darajasi - vaqtning teng taqsimlanishi, ulushning sanoqliligi. 
Aniqrog‘i, musiqada ulush, asosan, harakatning bog‘liqligi yaqqol 
ajralib turadi, masalan, marshda, lirik xalq qo‘shiqlarida, yig‘lovlarda. 
Tashkil bo‘lishning ikkinchi darajasi – musiqaning ulushi 
qismlarining kuchli va kuchsiz ekanligiga bog‘liq bo‘ladi. Vals 
qismlarining sanog‘i - bir, ikki, uch, "bir" deb ta’kidlaganimizda va shu 

---

A.B.Pardayev, D.B.Urinbayeva, D.A.Islamova. O’zbek terminologiyasi 
144 
tariqa taktning ulushini guruhlaymiz: kuchli ulushdan so‘ng zaif, keyin 
kuchli ulush davom etadi va o‘lchovni hosil qiladi [«Yosh 
musiqachining ensiklopedik lug‘ati»]. 
3-topshiriq. Terminlarning nominativ vazifasiga koʻra beshta 
termin yozing va
uch xil munosabatiga koʻra tahlil qiling. Masalan, 
«Olmos kamar», «Choʻl burguti» .