A. B. Pardayev, D. B. Urinbaeva, D. A. Islamova. O’zbek terminologiyasi
Download 2.71 Mb. Pdf ko'rish
|
|
A.B.Pardayev, D.B.Urinbayeva, D.A.Islamova. O’zbek terminologiyasi
148 Terminlarning kattagina qismi umumiste’mol so‘zlarni metaforizatsiya qilish yo‘li bilan hosil qilingan. Termin yasashning bu usuli keng tarqalgani sabablari metaforizatsiyaning asosiy xarakterli xususiyatlari va terminning xos belgilari qiyoslashganda namoyon bo‘ladi: terminda uning nominativ funksiyasi alohida ta’kidlansa, metaforizasiya deb nomlash jarayonini amalga oshiradi; terminning asosiy xususiyatlaridan biri uning bir ma’noliligi-metaforizatsiya yordamida voqelanadigan ma’no semasiologik nuqtai nazardan bir planlidir; termin emotsional neytral, chunki metaforizatsiyada baholash unsuri bo‘lmaydi. Nomlarning funksional ko‘chishi shundan iboratki, u yoki bu predmet yoxud hodisaning nomi ular funksiyalarining umumiyligi asosida boshqa predmet yoki hodisaga o‘tadi. Asos qilib olingan so‘z va undan yasalgan termin orasidagi funksional o‘xshashlik nafaqat yangi predmet yoki hodisa nomlanayotganda, balki umumiste’mol so‘z va termin mavjud bo‘lgan va qo‘llangan paytda ham saqlanib qoladi. Bu leksik-semantik terminlar ma’nolari orasidagi aloqa faqat etimologik xarakterda bo‘lmaydi. Ular orasida funksional aloqa ham saqlanib qoladi. Shu bilan birga, terminologik ma’no umumiste’moldagi so‘z taraqqiyotining izchil tarixiy bosqichini o‘zida namoyon etadi 1 . Tabiiyki, metafora tufayli so‘zda yuzaga keladigan ikkilamchi nominatsiya imkoniyati, ya’ni so‘z shaklan o‘zgarmasdan qolgani holda unga yana boshqa tushunchani ifodalash vazifasini yuklash imkoniyati tilda son-sanoqsiz yangi so‘zlar paydo bo‘lishining oldini oladi, inson xotirasini mazkur og‘ir yukdan qutqaradi. Bu holat terminologiya amaliyoti, ilmiy kommunikatsiya jarayonlarini yanada qulaylashtirish uchun ham benihoya muhimdir. Chunki ilmiy nutqda maxsus birliklarning terminologik ma’nosi «ishlasa»-da, uning dastlabki, asl 1 Саидова А.Д. Терминология системасининг дефиниция талқини (инглиз тили мисолида). Фалсафа доктори диссертацияси (PhD) автореферати. – Самарқанд, -2019.24 б. A.B.Pardayev, D.B.Urinbayeva, D.A.Islamova. O’zbek terminologiyasi 149 ma’nosi termin asosidagi tushunchaga u yoki bu darajada ishora qilib turadi. Atoqli o‘zbek terminshunosi R.Doniyorov T.A.Degterovaning «Agar kishilik tafakkurida yuzaga keladigan har qanday tushunchani alohida-alohida tovush kompleksi bilan ifodalashga muhtojlik sezilganda, tilning lug‘at sostavi shu qadar ko‘p so‘zlardan iborat bo‘lib qolar ediki, natijada til kollektivining tilni egallab olishi nihoyatda qiyinlashib qolardi, til shu qadar tez o‘sib ketardiki, jamiyat hayotida yo‘l qo‘yib bo‘lmaydigan muomalaviy qiyinlik tug‘ilardi», - degan fikrlarini iqtibos qilar ekan, o‘zbek tili texnik terminologik sistemasida semantik usul bilan, ayniqsa, metafora yo‘li bilan hosil qilingan terminlar ko‘plab uchrashini ta’kidlaydi 1 . Terminologiya va metafora munosabati haqida gap ketganda, yana bir muhim jihatga to‘xtab o‘tish lozim. O‘zbek tili ilmiy uslubini monografik aspektda tadqiq etgan M.Mukarramov terminlardagi leksik- semantik jarayonlar haqida fikr yuritar ekan, shunday yozadi: «Terminologiyada ma’no taraqqiyoti metaforik ko‘chirish orqali hosil qilinmaydi. Ya’ni bir termin anglatgan shakl, belgi, harakat yoki mazmun orqali boshqa terminni atash xususiyati yo‘q. Balki terminning o‘zi leksik birlik zaminidan hosil qilinishi mumkin. Uning keyingi terminologik ma’no taraqqiyoti metaforaga asoslanmaydi. Masalan, yoy, maydon, tekislik, tengsizlik, burchak, ildiz kabi matematik terminlar metafora asosida ma’no ko‘chirish orqali adabiy til zaminidan hosil qilingan. Tilshunoslikdagi bo‘g‘in, gap, ega, aniqlovchi, to‘ldiruvchi kabi terminlar ham oddiy leksik birlikdan terminologik leksikaga o‘xshashlik asosida ko‘chirilgan 2 ». Bu fikr, umuman, to‘g‘ri, muayyan fan sohasidagi muayyan bir termin bir ma’noli bo‘lishi, bir tushunchaning nomi bo‘lishi lozimligi haqida terminshunoslikda deyarli turg‘unlashgan qoida shunday deyishga asos bo‘ladi. Masalan, Togʻay Murodning «Oydinda yurgan odamlar» asari qahramonlari Oymoma va 1 Дониёров Р. Ўзбек тили техник терминологиясининг айрим масалалари. –Тошкент: Фан, 1977. –Б.80. 2 Мукаррамов М. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг илмий стили. –Тошкент: Фан, 1984. –Б.55 – 56. A.B.Pardayev, D.B.Urinbayeva, D.A.Islamova. O’zbek terminologiyasi 150 Qoplonbeklarning ismlari ham metafora asosida koʻchgan. Ya’ni, astronomiya va zoologiyaga xos terminlar metafora asosida nominativ vazifasiga koʻra antroponimlarga koʻchgan. Shuningdek, turli sohaga oid terminlar: bolta, tesha, lochin, qumri, sinchalak kabilar metafora asosida koʻchgan. Download 2.71 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|