A. B. Pardayev, D. B. Urinbaeva, D. A. Islamova. O’zbek terminologiyasi

Etimologik dubletlar – terminologiyada dubletlikni hosil qiluvchi 
etimologik jihatdan turli tillarga mansub terminelementlar. Masalan, 
«o‘zbekcha-o‘zbekcha», 
«o‘zbekcha-ruscha», 
«baynalminal-
o‘zbekcha», «o‘zbekcha-baynalminal», «baynalminal-baynalminal» 
tipidagi dubletlar.
«O‘zbekcha-o‘zbekcha» modelidagi dubletlar. Masalan, oltin-
tilla, bir asosli kislota – bir negizli kislota, xursand qildiruvchi gaz – 
kuldiruvchi gaz, uzum shakari – uzum sharbati. 
1
Мадвалиев А. Ўзбек химия терминологиясида дублетлик ва уни минимумга келтириш масаласи / 
Ўзбек терминологиясида лексик вариантлар. – Тошкент: «Фан», 1986. - Б. 94-116. 
2
Мадвалиев А. Ўзбек химия терминологиясидаги нуқсонлар ва уларни тартибга солиш ҳақида / Ўзбек 
терминологияси ва унинг тараққиёти перспективалари. – Тошкент: «Фан», 1986. – Б.68. 

---

A.B.Pardayev, D.B.Urinbayeva, D.A.Islamova. O’zbek terminologiyasi 
158 
«O‘zbekcha-ruscha» modelidagi dubletlar. Kislota – javhar, 
bura – tanakor, nashatir – navshadil, belila – oqbo‘yoq. 
«Ruscha-baynalminal» modelidagi dubletlar. Vodorod sulfid – 
serovodorod, sellyuloza – kletchatka. 
«Baynalminal-baynalminal» modelidagi dubletlar. Nitrat 
kislota – azot kislota, sitrat kislota – limon kislota, karbon oksid – 
karbonat angidrid. 
Sohalararo dubletlar – bunda dubletlik munosabatidagi 
terminlarning biri sof termin ekanligi, ikkinchisi esa ko‘proq texnikada 
yoki turmushda, sohaga yaqin fan sohalarida qo‘llanishi bilan farqlanadi, 
lekin tushunchani ifodalashda tafovut sezilmaydi. Masalan: galit 
(minerologiya) – natriy xlorid (kimyo) – osh tuzi (texnika). 
N.Jalilova 
qon-qarindoshlik 
terminlari 
tarkibidagi 
leksik 
dubletlarni badiiy matnlar orqali tahlil qilib, leksik dubletlar nutqning 
barcha uslublarida birdek qo‘llanilishi xusisida fikr yuritadi
1
. 
Badiiy asarlar tilida ona so‘zi bilan birga oyi termini birdek 
qo‘llanilgan bo‘lib, ular ma’no jihatdan ham o‘zaro mos keladi, demak, 
ona va oyi terminlarini leksik dubletlar deb atashimiz mumkin: Onam 
menga achinib qarab qo‘yadi-yu, to‘xtamaydi // Oyim aybdor qiyofada 
yerga qarab turdi-da, rostini aytdi (Dunyoning ishlari, 67-b.). Bu 
terminlar tarixiy asarlarda ham leksik dublet sifatida qo‘llanilganini 
ko‘ramiz: Kumush:- Xayr, onajon! Mening uchun buvimni quchog‘lab 
qo‘ying//–Besh-olti oy… hyech narsa bo‘lmas, oyi! (O‘tgan kunlar, 346-
347-b.). Onang qalay, kiyim-kechagi butmi?// Oyijon, siz hyech tashvish 
tortmang, charchadim, xolos,- javob berdi Nuri (Qutlug‘ qon, 184-b.). 
Onasi tashqariga chiqqach, Zebi borib uning bo‘yniga osildi.//-Oyi, bir 
yomon gap borga o‘xshaydi. Mendan yashirib yotirsiz, - dedi Zebi 
(Kecha va kunduz, 102-103-b.). 
1
Жалилова Н. Бадиий матндаги қон-қариндошлик терминларининг типологик ва структурал-грамматик 
тавсифи. – Самарқанд, 2019.

---

A.B.Pardayev, D.B.Urinbayeva, D.A.Islamova. O’zbek terminologiyasi 
159 
Xuddi ona, oyi terminlari kabi ota va dada terminlari ham leksik 
dublet sifatida ishlatilgan: Otabek: - Otam sizlardek yaqin do‘stlariga 
salom aytishni menga omonat topshirgan edilar,-dedi //Otabek: -Sizni 
gunohkor qilishga va gunohingizni kechishga mening haqqim yo‘q, 
dada! (O‘tgan kunlar, 191-b.). Gulnor birdan jonlandi, shoshib-pishib 
otasining fikrini quvvatladi // Gulnor: - Dadamning ahvolini ham 
tushunaman, lekin nima ham qila olardim (Qutlug‘ qon, 139-b.). 
2. Morfologik (grammatik) dubletlik – birikma terminlarning 
aniqlovchi komponenti o‘zagiga yoki sodda termin ma’nosi bir-biriga 
o‘xshash suffiks, prefiks va shu xarakterdagi terminelementlarni 
qo‘shib, yangidan termin yasash natijasida yuzaga kelgan grammatik 
dubletlardir. Morfologik dubletlar quyidagicha yuzaga keladi: 
a) –li affiksi va –gan sifatdosh shaklining muayyan bir o‘zakka 
qo‘shilishi natijasida: nishonli – nishonlangan (atom), qutbli – 
qutblangan (molekula), ruxli – ruxlangan (temir).
b) o‘zakka turkiy –li hamda arabcha –iy (-viy) affiksini qo‘shish 
natijasida: ionli – ioniy (bog‘lanish, tenglama), atomli – atomiy 
(bog‘lanish), asosli – asosiy (oksid), yadroli – yadroviy (tuzilish). 
c) muayyan o‘zakka forscha no- prefiksi hamda o‘zbekcha – mas 
inkor shaklini qo‘shish natijasida: nometallar – metallmaslar, noaktiv – 
aktivmas.
d) o‘zbekcha, 
forscha, 
arabcha, 
ruscha-baynalminal 
termin 
elementlarni muayyan o‘zakka qo‘shish natijasida: asiklik – siklsiz 
(karbonvodorod), anorganik – noorganik (kimyo), grafik – grafikaviy 
(tasvir), tipik – tipaviy (masala).
2. Sintaktik dublet – birikma terminlar komponentlarini so‘z 
birikuvining turli ko‘rinishlari asosida shakllantirilishi natijasida kelib 
chiqadi: 
kaliy 
selitrasi 
– kaliyli selitra, kristalli suv – 
kristallizatsiyalangan suv, brom suvi – bromli suv.