A bo’lim 1-kazus Qadimgi Rim davlatida xaridor Gay sotuvchi Tit bilan oldi-sotdi shartnomasini tuzdi, shartnomaga ko’ra Misirdan ta kemada don olib kelib berishi kerak edi. Bo’ron tufayli kemalar cho’kib ketdi

jure) va "in yuditsio" (in judicio)dan iborat bo`lgan. 
Birinchi bosqichda ish magistratlar tomonidan (odatda pretor tomonidan) 
ko`rilgan. Bunda da’vogar va javobgar shaxsan ishtirok etishi lozim bo`lgan. XII 
jadval qonunlarida magistratga javobgarning da’vogar tomonidan chaqirishning 
maxsus tartibi o`rnatilgan edi. Bunda agar javobgar kelmasa, da’vogarning 
hokimiyati ostiga berilgan. Da’vogar uni "qo`lini bog`lash", ya’ni unga qarzini 
to`lamagan qarzdordek muomala qilishi mumkin bo`lgan. Da’vogar pretor huzurida 
javobgarga nisbatan o`z da’volarini tantanali shaklda bayon qilgan. Agar javobgar 

---

da’vogar bilan kelishsa, u holda sud jarayoni birinchi bosqichda yakunlangan. Biroq, 
qoida bo`yicha, javobgar ham o`z e’tirozlarini tantanali tarzda bayon qilgan. Sudda 
tomonlar va magistrat tomonidan qilinadigan diniy marosimlarga oid va qat’iy 
rasmiy harakatlar, imo-isholar va so`zlar yigindisi "legis aksio" (Legis actio) 
deyilgan. Legisaksion jarayon degan nom ham shundan kelib chiqqan. Beshta 
asosiy legisaksion formula ishlab chiqilgan. Ularning ichida eng ko`p tarqalgani 
Legis actio per sacramentum bo`lib, bunga ko`ra, tomonlar tantanali bayonotlar 
qilishlari bilan birga garovga narsa qo`yganlar. Bunda ishda yutqazgan tomonning 
garovga qo`ygan narsasi xazinaga o`tkazilgan. Tomonlardan biri garovga qo`yish 
tartibini buzsa, uning beixtiyor ishda yutqazishiga olib kelgan. 
Agar ikkala tomon pretor huzurida o`rnatilgan tartibga rioya qilsalar, ish 
ikkinchi bosqichga o`tgan va pretor tomonidan tayinlangan sudya yoki sudyalar 
hay’ati tomonidan ko`rib hal qilingan. Bu bosqichda tomonlarning vakillari va 
himoyachilari (advokatlar) qatnashish huquqiga ega bo`lgan. Agar tomonlardan biri 
uzrli sababsiz sudga kelmasa, ishda yutqazgan. Bu bosqichda sud jarayoni qat’iy 
shakllar bilan bog`liq bo`lmagan. Sudyalar dalillar bilan tanishganlar, tomonlarning 
va ular himoyachilarining nutqlarini tinglaganlar. Sudlarning qarori qat’iy bo`lgan 
va shikoyatga yo`l qo`yilmagan. 
Jinoyat ishlarida ish yurituvchi magistrat inkvizitsiga oid (shaf-qatsiz, 
vahshiyona) tartibdan foydalangan. Butun protsess davomida u ayblovni qo`llagan, 
so`roq qilgan. Agar konsul o`lim jazosi haqida hukm chiqarsa, buni xalq majlisi 
ma’qullagandan so`nggina ijro etish mumkin edi.