A. G. I brag I mov, Z. R. Madaminova

2-§. Korxonalarda foydaning turlari 
Xo'jalik yurituvchi subektlaming moiiyaviy-xo'jalik faoli-
yatini belgilovchi mezon sof foydadir. Sof foyda miqdorini aniqlash 
u c h u n
«Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish va sotish 
bo'yicha xarajatlar tarkibi, mahsulot (ish, xizmat) tannarxiga 
qo'shiladigan va moiiyaviy natijalarni tarkib topishi haqidagi» 
Nizomga asosan oraliq foyda ko'rsatkichlarini aniqlash kerak 
bo'ladi. Tahlil qilish avvalambor, korxona yalpi foydasi va uning 
o'zgarishiga ta'sir qiluvchi omillarni aniqlashdan boshlanadi. 
Mahsulotlar sotishdan olingan yalpi moiiyaviy natija foyda yoki 
zarar quyidagi bog'lanishlar asosida aniqlanadi. Ya'ni, mahsulot 
(ish, xizmat)iarni sotishdan olingan sof tushumdan shu mahsulot 
(ish, xizmat)larning ishlab chiqarish tannarxini chegirish asosida 
aniqlanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo'jalik yurituvchi 
subyektlarning moiiyaviy natijalari tarkibida asosiy o'rinni mahsulot 
(ish, xizmat)larni sotishdan olingan yalpi foyda tashkil etadi. 
Moiiyaviy natijalarning asosiy qismi mahsulot, ish, xizmatlarni 
sotishdan shakllanganligi sababli tahlildaasosiy e'tibor ushbu 
qatorning rejaga va o'tgan yillarga nisbatan o'zgarishi va omilli 
ta'siriga qaratiladi. 
Tahlilda sotishning uchta qatori xarakterlanadi: 
1. Mahsulot, ish va xizmatlarni sotishdan moiiyaviy natija. 
2. Asosiy vositalarni hisobdan chiqarish va sotishdan 
moiiyaviy natija. 
3. Boshqa aktivlarni sotishdan olingan natija. 
Ularni bugalteiiya hisobida alohida hisob obyekti yoki 
daromadlarning yuzaga chiqish shakli yoki о'mi sifatida tarkib-
lanishi belgilangan. Bunda asosiy vositalarni hisobdan chiqarilishi 
va sotilishi, boshqa aktivlarni sotishdan olingan natijalar asosiy 
ishlab chiqarishning boshqa jarayonlari sifatida qaraladi. Ularni 
moiiyaviy natijalar to'g'risidagi hisobotda operatsion daromadlar va 
xarajatlar qatori ko'rsatilishi tarkiblangan. 
Endi, mahsulotlar sotishdan olingan foyda (zarar) hajmining 
°'zgarishiga ta'sir qiluvchi omillarni ishimizning keyingi obyekti 
119 

---

sifatida taniab olingan «В» korxona misolida tahlil qilish uchun8.3t 
jadvalni keltiramiz. • 
8.3-jadval ma'Iumotlaridan ko'rinib turibdiki, «В» korxonada. 
yalpi foyda hajmi 2012-yili oxiri-yil boshiga nisbatan 16,41 (lOQr? 
83,59) % ga kamaygan. Bunga quyidagi omillar ta'sir ko'rsatdi: 
1. Mahsulot sotishdan olingan sof tushum hajmini 246484 ? 
ming so'mga oshishi natijasidayalpi foyda miqdori65,41 % ga 
(246484x100: 376839) oshdi. 2.Sotilgan mahsulot tannarxni308334 
ming so'mga ortishi evaziga yalpi foyda miqdori 81.82% ga 
(308334 xlOO: 376839) kamaygan. 
Shunday qilib yuqorida hisobiangan 2 ta omilning ta'siri 
(+65,4l+(-81,82) = - 16,41 %.Bu foiz esa yalpi foyda hajmida 
bo'lgan umumiy farqga teng (+16,41%) teng. 
Asosiy ishlab chiqarish faoliyatidan olingan foyda qatori ga 
korxonaning asosiy ishlab chiqarish faoliyatining mahsulot ishlab 
chiqarish va sotishdan tashqari faoliyatidan olinadigan foydasi 
kiritiladi. Ularbo'yicha xarajatlar va daromadlar qatori alohida 
tarkiblangan holda umumiy summada moiiyaviy natijalar to'g'risi-
dagi hisobotga tushiriladi. Operatsion daromadlar va xarajatlar 
o'zining sof qiymati bo'yicha ham moiiyaviy natijalar to'g'risidagi 
hisobotga tushirilishi belgilanadi. Bunda operatsion jarayonlardan 
olingan daromadlar ular bo'yicha xarajatlar qiymatiga farqlangan 
holda hisobotga foyda yoki zarar qatoriga tushiriladi. 
Asosiy faoliyatdan ko'rilgan foydani aniqlash uchun 
mahsulotlar sotishdan tushgan yalpi foydadan davr xarajatlari va 
asosiy faoliyatdan olingan boshqa xarajatlar chegirilishi, asosiy 
faoliyatdan boshqa daromadlar qo'shilishi tavsiya etilgan. 
Korxonada asosiy faoliyatdan olingan foyda (zarar) va uni 
o'zgarishiga ta'sir qiluvchi omillarga baho berishda davr xarajatlari, 
asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar hamdaxarajatlarni 
ham tahlil qilish kerak. 
120 

---

«В» korxonada mahsulotlar sotishdan kelgan yalpi foyda va