A. M. Karabayev Qurilishda metrologiya va standartlashtirish

 
 
 
Standart bu mahsulot yoki xizmatlar uchun talablar, qoidalar va 
ko‘rsatmalarni o‘zaro bir-biri bilan mutanosib kelishini ta’minlovchi hujjat 
hisoblanadi. Bu talablar, ba'zan, mahsulotlar yoki xizmatlar jarayonlari tavsifi bilan 
tushuntiriladi.

---

41 
Standartlar kelishuvlar natijasidir va ular tegishli organ tomonidan 
tasdiqlanadi.
Standartlar maqsadi belgilangan doiradagi tartibini optimal darajasiga 
erishishdir.
Standart - bu ko‘pchilik manfaatdor tomonlar kelishuvi (konsensus) asosida 
ishlab chiqarilgan va mahlum sohalarda eng maqbul darajali tartiblashtirishga 
yo‘naltirilgan hamda faoliyatning har xil turlariga yoki natijalariga tegishli bo‘lgan 
umumiy va takror qo‘llaniladigan qoidalar, umumiy qonun-qoidalar, tavsiyalar, 
talablar va usullarini o‘z ichiga olgan hamda, belgilangan va tan olingan idora 
tomonidan tasdiqlangan mehyoriy hujjatdir. Standartlar fan, texnika va 
tajribalarning umumlashtirilgan natijalariga asoslangan va jamiyat uchun 
yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak.
4
Standartlar darajasiga qarab, halqaro, mintaqaviy davlatlararo, milliy va 
korxona miqyosida faoliyat ko‘rsatadi. 
Davlat standartlari mahsulotni ishlab chiqish va uni ishlab chiqarishga 
qo‘yish bosqichida yangi mahsulotlarning yuqori sifatli turlarini yaratish va 
o‘zlashtirishni tezlashtirishga, ishlab chiqaruvchi, tayyorlovchi va iste’molchi 
oralaridagi munosabatlarni yaxshilashga yo‘naltirilgan. 
Standartlashtirish obyekti sifatida standartlashtiriladigan narsa (mahsulot, 
jarayon, xizmat) tushuniladi.
Standartlashda 7 turdagi me’yoriy hujjatlar ishlatiladi: 
1. Xalqaro (davlatlararo, mintaqaviy) standartlar. 
2. O’zbekiston Respublikasining standartlari – standartlashtirishda me’yoriy-
texnik hujjat bo’lib, standartlashtirish ob’yektiga kompleks me’yor, talab, 
qoidalarni belgilab beradi va tegishli organlar tomonidan tasdiqlanadi. Standartlar 
material tipidagi narsalarga, shuningdek, me’yorlar, talablar, qoidalarga ishlab 
chiqiladi. 
4
Anwar El-Tawil, Standarts and Quality, 2015. 

---

42 
3. Texnik shartlar. Standartlashtirshdagi me’yoriy - texnik hujjat bo’lib, 
ma’lum buyum, material va boshqa mahsulotlarni tayyorlashda va nazoratda 
umumiy talablarni belgilab beradi.
4. TST – tarmoq standartidan shu tarmoqdagi barcha korxona va tashkilotlar 
foydalanadilar, shuningdek, bu buyumni tayyorlovchi, ishlab chiqaruvchi va 
qo’llovchi boshqa korxona va tashkilotlar ham foydalanadilar. 
5. KST – korxona standarti, shu standartni tasdiqlagan korxonagagina 
mansub bo’ladi. 
6. Xorijiy mamlakatlarning milliy standartlari. 
7. Ma’muriy-hududiy standartlar. 
O’zbekiston Respublikasining "Standartlashtirish to’g’risida"gi qonuni 1993 
yil 28 dekabrdan beri amal qilib kelmoqda. Bu qonun 4 bo’lim va 12 moddadan 
iborat: 
1-bo’lim. Umumiy qoidalar. 
2-bo’lim. Standartlashtirishga oid normativ hujjatlar. 
3-bo’lim. Standartlar ustidan davlat nazorati. 
4-bo’lim. Davlat yo’li bilan standartlashtirish va nazorat qilishga doir 
ishlarning moliyaviy ta’minoti, standartlarni qo’llashni rag’batlantirish. 
Standartlarning o‘ziga xos xususiyatlari.
Standart asosan uchta xususiyatga ega bo‘ladi:
Darajaviy : kompaniyada milliy va xalqaro darajalar singari. 
Ilmiy : oziq-ovqat, tekstil va menejment injeniringi kabi. 
Aspekt : qadoqlash va yorliqlashtirish, sinovdan o‘tkazish va analizlash, 
o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlashtirishga o‘xshagan. 
Standartlashtirishning asosiy maqsadlari: 
- mahsulotlar, jarayonlar, ishlar va xizmatlarning aholini hayoti, sog’ligi va 
mol-mulkiga, atrof-muhit uchun xavfsizligi, resurslarni tejash masalalarida 
iste’molchilar va davlat manfaatlarini himoya qilishdan; 
- mahsulotlarning o’zaro almashuvchanligini va bir-biriga mos kelishini 
ta’minlashdan; 

---

43 
- iste’molchilarni ishlab chiqarilayotgan mahsulot nomenklaturasi hamda 
sifati to’g’risida to’liq va ishonchli axborot bilan ta’minlashdan; 
- mudofaa qobiliyatini va safarbarlik tayyorgarligini ta’minlashdan; 
- o’lchovlarning yagona birlikda bo’lishini ta’minlashdan iboratdir. 
Respublika standartlashtirish ishlarini tashkil etish, muvofiqlashtirish va 
ta’minlashni: 
-xalq xo’jaligi tarmoqlarida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 
huzuridagi O’zbekiston Davlat standartlash, metrologiya va sertifikatsiya 
(O’zstandart) agentligi; 
-qurilish, qurilish industriyasi sohasida, shu jumladan loyihalash va 
konstruksiyalashda-O’zbekiston Respublikasi Davlat arxitektura va qurilish 
qo’mitasi, hamda qolgan sohalarda Davlat tabiatni muhofaza qilish qo’mitasi, 
O’zbekiston Respublikasi sog’liqni saqlash vazirligi amalga oshiradi. 
Standartlashtirishning asosiy vazifalari:
- iste’molchi va davlatning manfaati yo‘lida mahsulotning sifati va 
nomlariga nisbatan eng maqbul talablarni qo‘yish;
- davlat, respublika fuqarolari va chet el ehtiyoji uchun tayyorlangan 
mahsulotga kerakli talablarni belgilovchi mehyoriy hujjatlar tizimini va uni ishlab 
chiqish qoidalarini yaratish, ishlab chiqish va qo‘llash, shuningdek hujjatlardan 
nazorat qilish;
- standart talablarining sanoati rivojlangan chet mamlakatlarning xalqaro, 
mintaqaviy va milliy standartlari talablari bilan uyg‘unlashuvini tahminlash;
- bir-biriga mosligining barcha (konstruktiv, elektrik, elektromagnitli, 
informatsion, dasturli va boshqalar) turlarini, shuningdek mahsulotning o‘zaro 
almashinuvchanligini tahminlash;
- parametrik va turlar o‘lchovi katorlarini, tayanch konstruktsiyalarni, 
buyumlarning konstruktiv jihatdan bir xil qilingan modullashgan bloki tarkibiy 
qismlarini aniqlash va qo‘llash asosida birxillashtirish;
- mahsulot, uning tarkibiy kismlari, buyumlari, xom-ashyo va materiallar 
ko‘rsatkichlari va tavsiflarining kelishib olinishi va bog‘lanishi;

---

44 
- material va energiya sig‘imini kamaytirish, kam chiqindi chiqaruvchi 
texnologiyalarni qo‘llash;
- mahsulotning ergonomik xossalariga talablarning belgilanishi;
- metrologik mehyor, qoida, nizom va talablarning belgilanishi;
- standartlashtirish bo‘yicha xalqaro tajribadan foydalanishni keng avj 
oldirish, mamlakatning xalqaro va mintaqaviy standartlashtirishda ishtirok etishini 
kuchaytirish; 
- xorijiy mamlakatlarning talablari O‘zbekiston Respublikasining xalq 
xo‘jaligi ehtiyojlarini qondirolgan hollarda ularning xalqaro, mintaqaviy va milliy 
standartlarini mamlakat standartlari va texnikaviy shartlari tariqasida to‘g‘ridan-
to‘g‘ri qo‘llash tajribasini kengaytirish;
- texnologik jarayonlarga talablarni belgilash;
- mahsulotni standartlashtirish va uning natijalaridan foydalanish sohasida 
xalqaro hamkorlik qilish yuzasidan ishlarni tashkil qilish;
- texnika-iqtisodiy axborotni tasniflash va kodlash tizimini yaratish va joriy 
qilish;
- sinovlarni mehyoriy-texnika jihatidan tahminlash, mahsulot sifatini 
sertifikatlashtirish, baholash va nazorat qilish. 
Normativ hujjatlarsiz mahsulot ishlab chiqarish va realizatsiya qilishga yo’l 
qo’yilmaydi. Import mahsulot, basharti u O’zbekiston Respublikasida amal 
qilayotgan standartlarning majburiy talablar qismiga muvofiqligi tasdiqlanmagan 
bo’lsa, yetkazib berilishi va belgilangan maqsadda ishlatilishi mumkin emas. 
Standart va texnik shartlarga komplekt bo’lmagan, noto’g’ri idish yoki 
g’iloflangan, belgilashga bo’lgan talablar bajarilmagan, konstruktiv va boshqa 
nuqsonlar bilan mahsulotlar yetkazib berilsa, ta’minotchi (ishlab chiqaruvchi) 
O’zbekiston Respublikasi fuqorolik qonunchiligiga muvofiq javob beradilar. 
Unifikatsiya (lotinchadan: yagona tartibga, formaga keltirish) - bu ob’yektni 
iqtisodiy qo’llanilishi ma’lumotlari asosida bir xil funksiyada bajaradigan 
ob’yektlarni belgilangan ko’rsatkichlari bo’yicha bir xillikka keltirishdir. Shunday 
qilib, unifikatsiyada eng minimal, kerakli, buyumlarni yetarli sonli, xillari, turlari, 

---

45 
o’lchamlari, shuningdek yuqori sifat ko’rsatkichlari va to’la o’zaro almashinuvi 
ta’minlanishi belgilab beriladi.
5
Unifikatsiyaning asosi – tizimlashtirish va tasniflashtirishdir. 
Buyumlarni tizimlashtirish hodisa yoki tushuncha bo’lib, aniq bir sistemani 
tashkil qiluvchi, ishlatish uchun qulay bo’lish ketma-ketligi va ma’lum tartibda 
joylashtirish maqsadida o’tkaziladi. Tizimlashtirishning eng oddiy usullaridan biri 
ob’yektlarni alfavit tizimi bo’yicha joylashtirishdir. 
Tasniflashtirish – tizimlashtirishning turi hisoblanadi. U umumiy belgilariga 
nisbatan buyumlarni, hodisa va tushunchalarni, sinflarga, sinfchalarga va 
darajalarga joylashtirish maqsadida o’tkaziladi. Uning asosida mahsulotlarning 
klassifikatori yaratilgan: UDK (universalnoye desyatichnoye klassifikatsiya) texnik 
va gumanitar adabiyotlarni indeksda ko’rsatish bo’yicha xalqaro tizim sifatida 
qabul qilingan, masalan, UDK 62-texnika, UDK 621- umumiy mashinasozlik, 
UDK 6213-elektronika.