A. M. Karabayev Qurilishda metrologiya va standartlashtirish

 Funksional o‘zaroalmashinuvchanlik. Buyumlarning vaqt davomida 
belgilangan chegarada maqbul va barqaror foydalanish ko‘rsatkichlari bilan ishlash 
qobiliyatini yoki yig‘ma qismlarning maqbul ko‘rsatkilar bilan sifatli ishlashini 
ta’minlaydigan xossa. 
O‘lchamlar 
bo‘yicha 
o‘zaroalmashinuvchanlik 
– 
funksional 
o‘zaroalmashinuvchanlikning tashkil etuvchisi bo‘lib, mashinadagi chiziqli va 
burchak o‘lchamlari, tirqishlari, o‘qlararo masofalari va shu kabi ko‘rsatkichlari 
o‘zaro bog‘langan elementlar kompleksining umumiy aniqligi bilan belgilanadigan 
xossa. 

---

62 
O‘zaroalmashinuvchanlik koeffitsiyenti. O‘zaroalmashinuvchanlik detallar 
va tarkibiy qismlarni tayyorlashga sarflangan mehnatning buyumni tayyorlashga 
sarflangan umumiy mehnatga nisbati. 
O‘zaroalmashinuvchanlik prinsipi – boshlang‘ich ilmiy-texnikaviy 
qoidalar majmuasidan iborat bo‘lib, ular, loyixalash, ishlab chiqarish va 
foydalanish jarayonlarida bajarilganda detallar, yig‘ma qismlar va buyumlarning 
o‘zaroalmashuvchanligi ta’minlanadi. 
Ob’yektlarning mos keluvchanligi. Ob’yektlarning tayyor murakkab 
buyumda o‘z o‘rnini egallashi va foydalanishi sharoitlarida birgalikda yoki ketma-
ket ishlaganda ularning talab etilgan vazifalarni bajara olish xossasi. 
O‘lcham. Chiziqli kattalik (diametr, uzunlik, va h.k.) ning tanlangan o‘lchov 
birliklaridagi sonli qiymati. 
Haqiqiy o‘lcham – joiz xatolik bilan o‘lchash natijasida aniqlangan haqiqiy 
o‘lchash. 
Nominal o‘lchash. Chekka o‘lchamlarni aniqlash va og‘ishlarni hisoblash 
boshi bo‘lib xizmat qiladigan o‘lcham. 
Chekka o‘lchamlar – ikkita chekka joiz o‘lcham bo‘lib, haqiqiy o‘lcham 
ular o‘rtasida joylashishi yoki ularga teng bo‘lishi lozim. 
Og‘ishlar deb, haqiqiy yoki chekka o‘lchangan o’lcam bilan nominal 
o‘lcham orasidagi algebraik farqqa aytiladi. Demak, og’ish de, nominalga nisbatan 
o’lchamning qancalik farqlanishiga aytiladi. Ikki xil chekka o’lchamlar bo’lganligi 
uchun og’ishlar yuqori va quyi bo’ladi. Og’ishlar musbat va manfiy bo’lishlari 
mumkin (17-rasm).