A. M. Mannonov n. A. Abdullayev r. R. Rashidov
Download 184 Kb. Pdf ko'rish
|
Afg\'oniston tarixi. Mannonov A.M, Abdullayev N.A, Rashidov R.R (1)
|
PANOYAN _ ШЛ1 _ _
KINGDOM C H 0 L A S Kushon imperiyasi hududi Miloddan avvalgi II asrdan boshlab Afg'oniston hududiga bostirib kirgan ko‘chmanchi qabilalar orasidan yirik birlashma sifatida yue-chjilami ko‘rsatib o ‘tish mumkin. Xitoy manbalarida yue-chji nomi bilan mashhur b o ‘lgan ushbu qabilalar Afg'oniston hududidan o'zlari uchun qulay yaylovlar va keng qir-adir hamda dalalami topishdi. Taxminan mil. aw . 130-yildan so‘ng Baqtriya hududiga ko‘chib kelgan hamda beshta tarmoqqa bo ‘linib ketgan yue-chji qabilalari orasidan Guyshuan qabilasi qo‘l ostida boshqa qabilalar ham bir- lashtirildi. Barpo etilgan yangi davlat yue-chji qabilalari orasidan yetakchi qabila bo‘lmish Guyshuan qabilasiga nisbat berilib, Ku shon nomini oldi. Kudzula Kadfiz Kushon sulolasi asoschisi bo‘lib, u bir necha qabilalar o‘rtasidagi mustahkam ittifoqning yuzaga kelishiga munosib hissa qo‘shdi. Yue-chji qabilalariga Afg‘oniston hududida o ‘zaro urush olib borish taqiqlangan edi. Kushon davlati hukmdorlari o ‘z yerlarini kengaytirish siyosatini olib bordilar va parfiyaliklar tomoni dan boshqarib kelingan Seyistonni (hozirgi Eron va A fg‘oniston o ‘rtasidagi chegara hudud) va Qandahor shahri atroflarini o‘z mulklariga qo‘shib oldilar. Kushon davlati hukmdorlarining dastlabki qarorgohi Baqtriya shimolidagi Dalvarzin qal’asi (Surxondaryo viloyati)da joylashgan edi. Keyinchalik Kushon hukmdorlarining olib borgan bosqinchilik urushlari natijasida hozirgi Afg'oniston hududi, Pokiston hududi va Hindistonning m a’lum bir qismi zabt etildi. Bunday ulkan davlat- ning poytaxti sifatida Taksila shahri (hozirgi Peshovar) tanlandi. Milodiy I asr davomida Parfiya imperiyasidan va hozirgi Eron hududidagi saklar ittifoqi tomonidan berilgan jiddiy harbiy zarbalarga bardosh bergan Kushonlar o ‘z davlati chegaralarini mustahkamlab oldi. M ilodiy II asr boshlarida Kushon davlati podsho Kanishka (m ilodiy 78-123-yillar) hukm ronligi davrida o ‘z qudratining cho‘qqisiga erishdi. D avlat hududlarini kengaytirish siyosatini olib borgan K anishka hind zam iniga yurishlari davomida buddaviylik dini bilan tanishadi va ushbu dinni o ‘z davlati d i m sifatida e ’lon qiladi. Milodiy III asrga kelib Kushonlar Eron forslarining Sosorjjy. lar sulolasi tomonidan ancha kuchsizlantirildi va Kushon d av latig a tegishli ko‘pgina hududlar Sosoniylar tomonidan tortib olindi. S o- soniylar sulolasi asoschisi Ardasher I (224-241) Parfiya davlatini milodiy 224-yilda qulatdi. Ardasher g‘arbiy va shimoliy Afg‘o n isto n hududlarini o‘z davlati tarkibiga qo‘shib oldi. Kanishka boshqaruvi davrida Kushon davlati hududida o ‘z a ro tovar aylanmasi o ‘sdi va chet mamlakatlar bilan savdo-sotiq ishlarini olib borish rivojlandi. Bu davrda Buyuk Ipak y o ‘li gullab- yashnadi va Kushon davlati tranzit savdodan juda katta foyda o la r edi. Xususan, Xitoy hamda Hindistonda ishlab chiqarilgan m ah - sulotlaming Yevropaga yetkazilishida va aksincha Rim im periya_ si hududida ishlab chiqarilgan mahsulotlaming Xitoyga yetka^ib berilishida Kushon davlatining vositachilik о ‘m i benihoya katta bo‘lgan edi. Rim imperiyasidan qimmatbaho metallar (Suriya Va Misrda ishlab chiqarilgan), jun va surp matolar, shisha mahsulotlar va vino Sharq mamlakatlariga yetkazib berilgan bo‘lsa, Xitoyning ipak mahsulotlari, Baqtriyaning uchqur otlari va Badaxshonning bir qator qimmatbaho tosh (la’l, marjon, qahrabo hamda dur)l^ri xalqaro savdo-sotiqda qadrlanar edi. Hindistondan paxta hamda nil bo‘yog‘i, dorivor o ‘simliklar, marvarid va yarim nodir toshlar, Kashmir juni, po‘lat qilichlar va m o‘yna keltirilgan bo‘lsa, Sibir va Manjuriyadan m o‘yna, ot va chorva mollari olib kelingan. Hozirgi Afg‘onistondagi Bagrom shahri Kanishkaning yoz- gi qarorgohi bo ‘lib, Kushon hukmdori o ‘zining ulkan saltana% i shu yerdan turib boshqarishni m a’qul ko‘rgan. Bu yerdan XX asr 30-40-yiIlarida olib borilgan qazishma ishlarida II asrga oid m a’muriy inshootning topilganligi va unda shohona darajadagi 2000 dan ortiq san’at asarlarining mavjudligi kishini hayratga soladi. Shu bilan birga, Hindistondan ham Kushon davrida oid bir qator tarixiy topilmalar topib o ‘rganilgan. Fil suyagidan ishlangan turli buyumlar, barelef usulidagi yunon-rim haykal va medallari, Pompey uslubidagi bronza haykallar shular jumlasidandir. Kushon davlati mavjud bo ‘lgan davrda buddaviylik dini ham Afg‘oniston hududiga tarqalib rivojlandi. Garchi buddaviylik Hindistonda vujudga kelgan b o ‘lsa-da, uning taraqqiy etishida Kushonlaming xizmati katta. Jumladan, Afg‘onistonning markaziy qismi bo‘lgan Bomiyonda milodiy III-IV asrlarga oid Buddaning eng katta haykallari (36 va 53 metr balandlikda) qoyatoshlarga o ‘yib ishlangani Kushon hukmdorlarining buddaviylikka bo'lgan alohida hurmatini ko‘rsatib beradi12. Ushbu haykallar va shunga o ‘xshash boshqa yana ko ‘plab kichik hajmdagi Budda haykallarining butun Afg‘onistondan topilganligi Kushonlar davrida san’at, haykaltaroshlik va qurilish ishlari yuksak darajada taraqqiy etganidan dalolat beradi. Kushonlar davrida hozirgi Afg‘onistonning markaziy va shi moliy qismlarida ko‘plab buddaviylik ibodatxonalari mavjud b o ‘lib, ularda VII asrgacha, y a’ni arablar bosqiniga qadar minglab buddaviylik ruhoniylari yashagani haqida m a’lumotlar bor. Kanishka buddaviylik dini homiysi sifatida hind falsafasi va adabiyotini ham qadrlagan, garchi u zardushtiylikni ham qo‘llab- quvvatlagan bo‘lsa-da buddaviylik aynan shu davrdan boshlab Osiyoning boshqa hududlariga keng tarqala boshladi. Xususan, buddaviylikning Gandahara maktabi Buyuk Ipak yo ‘li orqali Xi- toyga va M o‘g‘ilistonga hamda Koreyaga yoyilgan va keyinchalik esa Yaponiyaga ham tarqaldi13. A fg‘onistonning Bomiyon vodiysidagi yodgorlik majmuasi bu tun Osiyo madaniyati va san’ atiga katta ta’sir ko‘rsatgan buddaviylik dinining ajoyib qadamjosi edi. Eramizning boshida hozirgi Afg‘oniston hududida keng yoyilgan buddaviylik Kobul, Jalolobod, Qandahor va Balx shaharlarida katta yodgorliklar qoldirgan b o ‘Isa 12 Wahab, Sh.& Youngerman, B. A Brief History of Afghanistan. - New York: Facts On File, 2007. - P. 48. 13 Qarang: Samad, R. The Grandeur of Gandhara: The Ancient Buddhist Civilization of the Swat, Peshawar, Kabul and Indus. - New York: Algora Publishing, 2011. - P. 286. ham, ammo Bomiyondagidek ulug‘vor majmuani buddaviylikning vatani bo‘lgan Shimoliy Hindistonda ham topib bo ‘lmaydi. Bomiyonga mamlakat poytaxti Kobuldagi Xojikek do- voni orqali bosib o ‘tiladigan masofa 150 km bo ‘lib, uning eng baland cho‘qqisi 3000 metrdir. Bomiyonga olib boradigan yo‘l butunlay qirrali xarsang burilishlaridan iboratdir. Dovon balandligi yo‘lovchiga sezilarli ta ’sir etadi. Pastda shunday manzara ochiladiki, gullagan vodiy tomon cho‘qqilardan qorli choyshab yoyilgandek tuyuladi. Qizg‘ish yer va qor chegarasida archalar ko ‘kka b o ‘y cho‘zganki, ular kichik butalardek ko‘rinadi. Dovondan oshib, 5 soatda Bomiyonga kirib borish mumkin. Bomiyonga yaqinlashib, to‘satdan bosh aylantirgudek balandlikda osilib turgan qizg‘ish qoyalarda qadimgi shahaming qudratli qal’alari qoldiqlarini ko ‘rish mumkin. Ular xuddi Shahri Zaxxok (Zaxxokning shahri)ning qadimgi qal’asiga kirish yo ‘lini qo‘riqlayotgandek tasavvur tug‘diradi. Firdavsiy o‘zining mashhur dostoni bo‘lgan “Shohnoma”da haddan tashqari zolim siymosini Zaxxok shaxsida tasvirlagan ediki, xalqni uning zulmidan temirchi Kova qutqargan edi. Bomiyondan unchalik uzoq bo‘lmagan tog‘li vodiyda rivoyatlarga qaraganda Kova yashagan va shuning uchun ham hozirgacha bu yemi temirchilar vodiysi deb atashadi. Pishgan g‘ishtdan barpo qilingan Zaxxok qo‘rg‘onining qudratli devor qoldiqlarini hamon o‘zida saqlagan bo‘lib, ulaming balandligi 20 metrgacha yetadi. U deyarli qizg‘ish tog‘ cho‘qqilari bilan qo‘shilib ketgan b o ‘lib, xalq orasida Qizil shahar deb nom olgan. Taxmin qilishlaricha, bu shaharga eramizning birinchi asrlarida (Kushonlar davrida) asos solingan. Arxeologlaming fikricha, Bomiyonda barpo etilgan g‘orlardagi ibodatxona va Buddaning haykallari Kushonlar davriga taalluqlidir. Xitoylik rohib buddaviy Fa Shen Hindiston va Seylon bo ‘ylab 15 yil sayohat qilgandan keyin, 400-yilda karvonlaming biri bilan Bomiyonga keladi va o ‘z kundalik daftarida quyidagilami yozadi: “Bu mamlakatda toshga o ‘yib ishlangan, sadaqalar uchun ko‘zlangan Buddaning kosasi bor. U yerda Buddaning tishi ham bo ‘lib, uning uchun kishilar qadamjo barpo qilgandirlarki, unda 1000 dan ortiq rohiblar xizmat qiladilar... Bu mamlakat piyozshakl tog‘lar о ‘rtasida joylashgan bo ‘lib, unda qor yozda ham, qishda ham mavjud. U yerda zaharli ajdaholar ham borki, agar ulami bezovta qilinsa, ular og‘izlaridan zaharli havoni puflab, qor bo ‘ronlarini, qumli va toshli bulutlami yog‘diradilar va bunday xavf-xatarga yo‘liqqan hech kim najot topa olmaydi” . Bomiyon vodiysiga islom dini kirib kelgandan keyin qayta qurilgan eski Bomiyon 1221-yilda Chingizxon qo‘shinining birin- chi zarbalarini qabul qildi. Aytishlaricha, qal’aga hujum vaqtida shafqatsiz istilochining yaxshi ko‘rgan nevarasi o‘ldirilgach, u shaharda va uning atrofida bo‘lgan barcha tirik jonni yo‘q qilishga buym q bergan. Ulug‘vor qal’a juda yaxshi himoyalangan bo ‘lib, agar tasodif yordamga kelmaganida m o‘g ‘ul bosqinchilari uni ololmas edilar. Aytishlaricha, Bomiyon hokimining qizi Lali Xo- tunning xoinona sotqinligi bo‘lmasa, Bomiyon taslim bo‘lmas edi. U o ‘z otasining ikkinchi marta uylanganligi uchun o‘ch olish niyatida Bomiyonni suv bilan ta ’minlovchi soy yo ‘lini maxfiy ravishda Chingizxonga m a’lum qilgan. Bomiyonni ishg‘ol qilib, barcha aholini qilichdan o ‘tkazgan Chingizxon o ‘z otasiga xoinlik qilgani uchun bu qizni ham qatl qilishga hukm chiqargan. Eski shahar xarobalari tepasidan Bomiyon vodiysi kaftdek te- kis ko‘rinadi. Qoyalardagi g‘orlardagi ibodatxona o ‘zining ko‘p sonli bir-biriga tutashgan chuqurliklari bilan yaxshi ko‘rinadiki, ulaming soni mingdan oshadi. Majmuani qoyatosh jinsiga ke- sib ishlangan ikki bahaybat Buddaning 35 va 53 metrlik haykali yakunlaydi. Bahaybat buddalardan eng qadimgisi Kichik Budda deb ataladi. Uning pastida kvadrat shaklida g‘or bo ‘lib, ehtimol, ushbu ibodatxonaga kirish qismini qo‘riqlovchi qorovulga m o‘ljallangan bo‘lishi mumkin14. Eramizdan oldingi II— I asrlarda buddaviylik Afg‘oniston bilan bir qatorda 0 ‘rta Osiyoga, Sharqiy Turkiston va Xitoyga kirib 14 Wahab, Sh.& Youngerman, B. A Brief History of Afghanistan. - New York: Facts On File, 2007. - P. 48. keldi. Buddaviylik ushbu mamlakatlaming mafkurasi, hayot tarzi, maishiy va madaniy jihatlariga katta ta ’sir ko‘rsatdi. Tabiiyki, buddaviylik madaniyati ham ular hisobiga boyib bordi. Jahonga mashhur bo'lgan I-V III asrlar davomida Sharqiy Turkistonda barpo etilgan g‘orlarda qurilgan ibodatxona majmuasi “Ming uy (Mingta g‘or)” o ‘zida m e’morchilik, haykaltaroshlik va rassomchilik sin- tezini ifodalab, hind, eron, xitoy va Sharqiy Turkiston san’atlari bir-birini boyitganligini ko ‘rsatadi. Kushonlar davriga oid Surxko‘tal diniy kompleksida o'tkazilgan qazishmalar fanga katta yangiliklar olib kirdi. Ikkinchi Jahon Uru sh i dan keyingi yillarda amerikalik va fransiyaliklar ekspeditsiyasi tomonidan Afg'oniston janubidagi ibtidoiy jam oa davri yodgor- liklarini o'rganish boshlandi. В agramdagi qazishmalar natij asida yuksak badiiy mahorat bilan yasalgan bir qancha buyumlar topildi. Bundan tashqari Qunduzdagi buddaviylik monastiri, Kobul yaqinidagi Xayr-xona braxmanlar ibodatxonasi, Bagramdan uncha uzoq bo'lm agan Shotarak manzil gohi va Fundukistondagi monastirda olib borilgan qazishma ishlari natijasida qadimgi Afg'oniston tarixiga oid ko'plab m a’lumotlar oydinlashdi. Bu ishlar vaqtida mashhur rassomlik, haykaltarosh lik va arxitektura yodgorliklari sinchiklab o'rganildi hamda o'nlab yodgorliklar ochildi, ulaming ko'pchiligi hozirda Kobul tarixiy muzeyida saqlanmoqda. Milodiy III asrda Kushonlar hukmronligi davrida Afg'oniston hududiga yana bir diniy qarash - moniylik dini tarqaldi. Bu dinning yetakchisi Moniy (217—275-yillar yashagan) o'zini payg'am bar deb e ’lon qildi. M a’lumotlarga ko'ra, bu din Afg'onistonning markaziy qismi bo'lgan Bomiyonda rivojlangan. Moniylik dini butun qadim gi dunyoda ko'plab kuchli tarafdorlariga ega bo'lib, u xristianlik, jaynizm, buddaviylik va zardushtiylik elementlarini o 'z ichiga ola di. Bu din keyinchalik Afg'onistonda islom dinining tarqalishi bilan o'z ta’sirini yo'qotdi. Ushbu davr tarixini o'rganish bo'yicha bir qator qadimshunos olimlar yetakchiligidagi ilmiy ekspeditsiyalar Afg'onistonda muvaffaqiyatli izlanishlar olib bordilar. Jumladan, 1957-yilda Gardin tomonidan Balxda, 1946-yilda Girshman tomonidan Bagramda olib borilgan tadqiqotlar alohida ahamiyatga ega bo‘ldi. Kuvayamaning 1974, 1991-yillarda Bagramda olib borgan tadqiqotlari, Misunoning 1968-yilda D o‘rmontepada, 1970-yilda Chakalaktepada olib borgan tadqiqotlari, Bemardning 1964-yilda, Fussmanning 1990-yilda Qo‘hna Masjidda olib borgan tadqiqotlari natijasida Baqtriyaning Kushon davriga oid yodgorliklari tadqiq qilindi. D.Shlyum berje (1945-64) va P.Bernar (1964-1978) rahbarliklaridagi ekspeditsiyalar tomonidan Oyxonim yodgorligi xarobalaridan ellin madaniyatiga doir shahar qoldiqlarining topili- shi alohida ahamiyatga egadir. Kobul Yunon-baqtra hukmronligi davri, ayniqsa Kushonlar hukmronligi davrida oriylaming siyosiy-madaniy va diniy hayotida muhim rol o‘ynagan. Hindikushdan janubda (Paropamis) Sind daryosi qirg‘og‘igacha bo‘lgan katta hududni egallagan Gandxara sivilizatsion-madaniy havzasi buddaviylik davri madaniyati va san’atiga katta hissa qo‘shgan. Uning muhim markazlaridan biri, shubhasiz, o‘zining 3 mingyillik tarixidan hikoya qiluvchi ko‘plab madaniy va tarixiy yodgorliklar saqlanib qolgan Kobul shahri bo ‘lgan. Ushbu davrda hozirgi Afg‘oniston hududida bir qator tillar muomalada bo ‘lganligini ko ‘rishimiz mumkin. Bunday tillar orasidan Baqtriya tili alohida e ’tibomi talab qiladi. Baqtriya tili Shimoliy A fg‘onistonning 0 ‘rta eron tillari guruhiga kiruvchi til sifatida m a’lum edi. Bu til Kushon davlati hukmdori Kanishka davridan Arablar bosqiniga qadar bo‘lgan uzoq davrgacha asosiy mahalliy til edi. XX asming ikkinchi yarmida Baqtriya tili haqidagi asosiy manbalar - bizgacha yetib kelgan tangalar va muhrlar ustidagi afsonalar hisoblanar va ularda faqatgina hukmdorlaming nomlari zikr etilgan edi. 0 ‘z navbatida, Baqtriya kursiv yozuvidagi bu m a’lumotlami qiyoslab o‘rganish uchun qo‘shimcha manbalar ham yetarli emas edi. XXI asrga qadar topib o ‘rganilgan bu tildagi yodgorliklar quyidagilar: - Afg ‘ onistondan topilgan ikkinchi Kushon shohi Vima Taktoga tegishli maxsus Dasht-e-Navur yozuvi; -ja n u b iy 0 ‘zbekistonda Termiz yaqinidan topilgan Huvishka davriga tegishli Ayritom yozuvi; - 1905-yilda A.Fon Le-Кок tomonidan Sharqiy Turkiston- ning Turfon vodiysida Tuyoq daryosi vohasidagi ibodatxona xarobalaridan topilgan qog‘oz, beresta va palma barglariga yozilgan manixey, xristian va budda qo‘lyozmalari; -jan u b iy 0 ‘zbekistondagi Qoratepa budda monastiri devoridagi baqtriya kursiv yozuvi; - shoh Kanishka va uning vorislariga tegishli muhr hamda tangalar; - Sharqiy Turkistondagi Lou-Lan xarobalaridan topilgan va F.Tomas tomonidan nashr qilingan “London fragmenti”; - 1952-yilda Shimoliy A fg‘onistondan topilgan ilk Kushon davriga oid Delbarjin yozuvi; - 1957-yili fransuz arxeologlari tomonidan B ag‘lon yaqinidagi Surh K o‘tal yodgorligidan topilgan baqtriya yozuvi. Ushbu topilma bu boradagi ilmiy ishlaming rivojlanishi uchun yangi yo‘l ochdi. Topilgan yozuv haqidagi ilk maqola 1957-yili “Kushonlar im periyasi va Kanishka” nomi ostida Andre Marik tomonidan nashr qilingan. Topilma mazmunini o ‘rgangan lingvist olim V.B.Xenning maTumotlariga ko‘ra, bu matn Kanishka davrining 30-yilida, aniqrog‘i, uning vorisi Huvishka (II asr boshlarida) hukmronligi davrida Nukunzuk ismli yuqori mansabdor tomonidan qazdirilgan bir quduq va uning qurilishiga oid maTumotlardan iborat. Bu tarjimalaming to ‘g ‘riligini esa arxeologik topilmalar isbotlagan. Bu kashfiyotdan qirq yil o‘tib, Surh K o‘taldagi baqtriya yozuvi Baqtriya tarixini o‘rganish borasidagi eng muhim manba bo ‘lib qolaverdi. Qo‘shimcha yozuvlar topildi, ammo ular baqtriya tili borasidagi maTumotlarga keng va aniq darajadagi hissa qo‘shmadi. 1993-yilda kashf qilingan hamda 1995-1996-yillarda Jo Gribb va Nikolas Sims Vilyams tomonidan o ‘rganilib, ommaga e’lon qilingan ravatak yozuvi. Baqtriya tili va yunon yozuvi (yunon- boxtar) asosidagi bu yodgorlik Doro I buyrug‘iga binoan yaratilgan Behistun bitiklariga o ‘xshab ketadi, unda Kanishka va undan ol- dingi davming ayrim voqealari tasvirlagan. Bundan tashqari, ushbu topilmada ikki shoh - Kanishkaning ilgari nom a’lum bo‘lgan bo- bosi va Vima Takto haqida m a’lumot topilgan. Download 184 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|