A. M. Mannonov n. A. Abdullayev r. R. Rashidov

QADIMGI AFG ‘ONISTON MADANIYATI
Afg‘oniston hududida qadimda mavjud bo ‘lgan davlatlaming 
madaniy hayoti haqida gapirganda, ushbu davrda madaniyat, san’at 
va diniy e ’tiqod o‘ziga xos ravishda rivojlanganligini kuzatish 
mumkin.
Makedoniyalik Iskandar bosqini bilan kirib kelgan ellinizm 
inadaniyati Salavkiylar va Yunon-Baqtriya davlatlari hukmronligi 
davrida sharq madaniyati bilan o ‘zaro mujassamlashgan shaklda 
yangicha ko‘rinish oldi.
Ayniqsa Yunon-Baqtriya davlatida san’at o ‘z rivojining 
cho'qqisiga 
erishdi. 
Arxeolog 
olimlar 
Yunon-Baqtriyaning 
yo'qolgan madaniy dunyosi faqat xayollarda mavjud bo'lgan 
utoptya emasligini tasdiqlamoqda. Hozirgi Afg‘oniston shimolidagi 
Oyxonim qishlog‘i yaqinidan ushbu davrga tegishli noyob ashyoviy 
dalillaming topilganligi dunyo olimlarini hayratga soldi. Jumladan, 
Fransiya arxeologiya delegatsiyasi tomonidan olib borilgan arxe- 
ologik tadqiqotlar Oyxonim manzilgohining ahamiyatini bir necha 
baravarga ko‘tarib yubordi.
Kushon davlati hukmronligi davrida butun Afg'oniston hudu­
diga buddaviylik dinining tarqalishi kuzatildi. Xususan, Baqtriya 
hududlaridan topilgan bir necha buddaviylik ibodatxonalari (Eski 
Tcrmiz, Ayritom, Dalvarzin, Xolchayon) va bir qator m e’moriy 
inNhootlarda budda dini aqidalari o‘z aksini topgan.
1877-yilda Vaxsh va Panj daryolarining Amudaryoga quyilish 
yorida “Amudaryo xazinasi” topildi. Topilmalar orasidagi 179 ta ol- 
tin va 7 ta kumush zargarlik buyumlari qadimgi Baqtriyada nafis 
hunarmandchilikning o‘sganligidan dalolat beradi. Shuningdek, 
1500 dan ortiq yunon kumush tangalari ham topilgan bo‘lib, ular

---

miloddan aw algi V asr boshidan miloddan avvalgi II asr boshiga- 
cha bo‘lgan davrga oid. Ulaming ichida Iskandar davriga tegishli- 
lari juda kamchilikni tashkil qiladi. Tangalaming asosiy qismi 
miloddan aw algi III asr va II asming boshiga oid. Lekin xazinada 
o ‘sha davrda keng tarqalgan miloddan avvalgi II asr o ‘rtalariga oid 
Baqtriya hukmdorlari Yevkratit va Geliokl, Parfiya podshosi Mitri- 
dat I ning tangalari uchramaydi. Tekshiruvlardan so‘ng xazinadagi 
tangalar va qimmatbaho buyumlami miloddan avvalgi 170-yilga 
oidligi aniqlandi. Ushbu buyumlarda yunon madaniyatiga xos 
belgilardan tashqari, fors va mahalliy madaniyat belgilarini kuzatish 
mumkin. Demak bu xazina yunon va mahalliy xalq madaniyatining 
aralashuvi natijasidir. Bu xazina aslida Baqtriya hududiga qarashli 
Taxti-Sangin shaharchasidagi ibodatxonaga tegishli bo‘lgan. Ular 
1897-yilda Londondagi Britaniya muzeyiga olib ketilgan.
Yunon-Baqtriya davri madaniyatini tadqiq etishda fransuz 
arxeolog olimlari ham katta hissa qo‘shdilar. 1922-yilda mam- 
lakatda Fransuz arxeologik missiyasi tashkil qilindi. Ushbu 
missiyaga taniqli san’at tarixchisi, professor A.Fushe rahbarlik 
qildi. Fransuz arxeologik missiyasi Janubiy Baqtriya tog‘liklari 
va tekisliklarida Yunon-Baqtriya san’ati yodgorliklarini topish 
uchun o ‘z faoliyatini boshladi. Fransuz arxeologik missiyasi 30 yil 
muddatga Afg‘onistonni arxeologik tadqiq etish huquqini qo‘lga 
kiritdi.
Fransuz arxeologik missiyasi A.Fushe rahbarligida 1924- 
1925-yillarda 0 ‘zbekistonning Surxondaryo viloyati markazi 
Termiz shahridan 70 km janubda joylashgan Baqtriya poytaxti 
Qadimgi Balx shahri yodgorliklarida arxeologik qazishmalar 
olib bordi. Fransuz arxeologlarini “oddiy”, maishiy arxeologik 
materiallar qiziqtirmas edi. Afsuski, fransuz arxeologlari bu yerda 
o‘zlari xohlagan shahar yodgorliklari va tosh haykallarini topa 
olmadilar. Fransuz arxeologik missiyasi ko‘plab shaharlar, qal’alar 
va manzilgohlami tadqiq etdilar, ko‘plab buddaviylik yodgorlik­
lari, haykallar va bitiklami ochdilar. Ushbu yodgorliklar milodiy 
I mingyillikka oid bo‘lib, qal’alar va manzilgohlar esa Qadimgi

---

Baqtriyaning yodgorliklari edi. Lekin A.Fushe va keyinchalik 
uning o‘m ida ishlagan J.Aken ham Yunon-Baqtriya tarixiga doir 
yodgorlik topa olmadilar.
A.Fushe Yunon-Baqtriya tarixi va san’atini sarob deb e ’lon 
qildi. XX asr 20-30-yillarida ilm-fanda “Baqtriya sarobi” tezisi 
mashhur bo‘lib ketdi. Lekin hamma tadqiqotchilar ham fransuz 
olimining pessimistik ruhdagi fikriga qo‘shilmadi. Janubiy Baqtriya 
hududida (Afg'oniston) esa fransuz arxeologlari - R.Girshman 
(1936-1941), D.Shlyumbeije (1945-1964), P.Bemar (1964-1978) 
rahbarliklaridagi ekspeditsiyalar arxeologik tadqiqotlami olib 
borishgan va o‘z tadqiqotlarining natijalari bo'yicha tegishli ilmiy 
ishlar chop etishgan edi.
Keyingi yillarda b a’zi olimlar, shu jumladan, Daniel Shlyum- 
herje “Amudaryo xazinasi”ga tegishli yodgorliklami Yunon- 
Haqtriya madaniyatiga oid ekanligini tasdiqladilar.
Uzoq yillar davomida olib borilgan tadqiqotlar natijasida yunon- 
baqtr madaniyati va san’atiga oid yodgorlik topilgandek bo'ldi. Rim 
qazilmalarida topilgan yunon-baqtr madaniyatiga oid tangalarda 
hukmdor Evtidemning tasviri aks etganligi m a’lum bo'lgach, 
yunon-baqtr madaniyatining mavjud bo'lganligiga shubha kamayib 
bordi. Lekin Evtidemning aslida Kichik Osiyoning Magneziya 
shahridan bo'lganligini hisobga olsak, tangalar uning vatandoshlari 
lomonidan zarb etilgan bo'lishi mumkinligi ehtimoldan xoli emas 
edi.
Yunon-Baqtr madaniyatining mavjudligini isbotlovchi dalillar 
uzoq vaqt topilmagan bo'lsada, A.Fushe va uning tarafdorlari 
likriga qaramasdan, ushbu madaniyatning mavjudligi bashorat 
qilingan edi. Daniel Shlyumberje Baqtriya madaniyatining keyingi 
bosqichi, Kushon davrini tahlil qilib, Yunon-Baqtr madaniyatining 
tnuvjud bo'lganligini taxmin qilgan edi. Fransuz tadqiqotchisining 
ushbu xulosasi 1960-yilda nashr qilindi, bir necha yildan so‘ng 
knshf qilingan arxeologik yangiliklar bu bashoratni tasdiqladi.
“ Amudaryo xazinasi” topilganidan so‘ng 55 yil o ‘tgach, 
1932-yil oktabrda Termiz shahridan 13 km uzoqlikdagi Ayirtom

---

hududida Amudaryo qirg‘og‘idan uch musiqachi ayolning haykalini 
topishdi. Topilmalar bir necha oydan so‘ng Toshkentga jo ‘natildi.
Ayirtomda arxeologik tadqiqotlar boshlandi. Izlanishlar 
natijasida qadimiy buddaviylik ibodatxonasining yodgorligi topildi. 
Ibodatxonaning plitalari yillar o‘tishi bilan daryoga siljib tushgan 
edi. Og‘irligi 250-300 kg bo ‘lgan plitalaming Shimoliy Baqtriyada 
o ‘yib ishlanganligi m a’lum bo‘ldi. Bundan tashqari ushbu san’at 
durdonalari Hindiston madaniyati va buddaviylik bilan qiziquvchi 
tadqiqotchilaming diqqatlarini o‘ziga tortdi. Chunki ular Gandhar 
madaniyati yodgorliklariga juda o‘xshashligi m a’lum bo‘ldi.
Baqtriya tarixini o ‘rganishga qiziqish keyingi yillarda avj 
oldi. Qadimgi Baqtriyaning bronza, temir davrlari va Ahmoniylar, 
Yunon-Baqtriya, Kushon davrlariga oid yodgorliklari 0 ‘zbekiston, 
Turkmaniston, Tojikiston va Afg'oniston hududlarida joylashgan. 
Xorijiy 
mutaxassislar 
Afg'oniston 
hududidagi 
Baqtriya 
yodgorliklarini tadqiq etishni boshlashdi. Ushbu tadqiqotlar turli 
yillar davomida olib borildi.
Bu davrda Afg'oniston hududida shaharsozlik ham yuksak 
darajada taraqqiy etganligini ko'rish mumkin. Jumladan, Kobul 
shahri qadimgi va o'rta asrlarda Sharqning nufuzli markazlaridan 
biri bo‘lib, savdo sotiq, ilm-fan va madaniyat gullab-yashnagan.
Arxeologik tadqiqotlar hozirgi Kobul vodiysida qadimiy 
sivilizatsiya mavjud bo‘lganligini ko‘rsatadi.
Jumladan 
Chaman 
Xuzuri 
nomli 
manzilgoh 
qadim 
sivilizatsiyaning qoldiqlaridan biri bo ‘lib undagi qadimiy tangalar 
Kobulning yirik savdo markazi va “Buyuk Ipak yo‘li”dagi eng 
muhim shaharlardan biri bo ‘lganligini ko‘rsatadi. Shuningdek, Ko­
bul vodiysini tadqiq qilish natijasida o ‘rganilgan Minori Chokar, 
Yaxdardagi arxitektura va diniy kompleks (mil.avv. Ill asr), Guldor, 
Tepayi Maranjon, Tepai Balx, Xazona tepa, Kutali Xazonxona hamda 
boshqa o ‘nlab qadimiy yodgorliklar bizga Kushon va buddaviylik 
davridagi yuqori madaniyat darajasidan darak berish bilan birga Ko­
bul sivilizatsiyasi haqidagi fikrlarimizga asos bo‘ladi. Sherdarvoza 
va Asmay tog‘laridagi shu kabi mudofaa inshootlari Kobuldagi

---

buddaviylik davriga oiddir, Bolo Hisordagi yirik harbiy qal’a esa 
qadimiy A fg‘onistonning madaniy ulug‘vorligiga yana bir isbotdir.
Kobul muhim geografik joy da joylashgan, bu haqda hattoki 
uni “Kaspotirius” (“chorraha”) deb nomlagan antik mualliflar ham 
xabar beradi. Antik mualliflar xabarlariga ko‘ra Kobul karvon 
yo‘llari, xususan, “Ipak yo‘li”da chorraha vazifasida ham moddiy, 
ham m a’naviy merosni saqlovchi va yetkazib beruvchi vazifasini 
o‘tagan. Zamonaviy istiloh bilan aytganda Kobul madaniyatlar 
qorishuvi sodir bo ‘luvchi maskan, shuningdek, tranzit shahar bo‘lib 
kelgan. Kushonlar davrida bu mintaqada xristianlik, zardushtiylik, 
buddaviylik, braxmanizm dinlarining keng tarqalishi va ulaming 
o‘zaro aralashuvi kuzatilgan.
Arxeologik qazishmalar vaqtida ko‘plab manzilgohlar aniq- 
langan, bular qatoriga Kutali Xazana, Teppa-yi Zumrad, Tepa-yi 
Salom, Bolo Hisor, Panja-yi Shox, Kuhi Baranta, Kulli Chamani 
Huzuri (Tepa-yi Maranjon) tog‘ yonbag‘irlaridagi va boshqa 
qadimiy yodgorliklar kiradi. Ammo bu qazishmalar oxirigacha 
yetkazilmagan.
Qadimgi yunon mualliflari asarlarida ham Kobul haqida 
ko‘plab maTumotlar keltirilgan. Yunon mualliflari orasida Gerodot 
(mil.avv. 484—420) birinchilardan bo‘lib Kobul haqida yozadi. Kobur 
(Kobul)ning tub aholisi va unga tutash tumanlari haqida m a’lumot 
berar ekan, Gerodot Paktiyo va Kobul aholisi “dadiklar” (tojiklar) 
deb atalishini yozadi. Kobulni esa u “Kaspotirius” deb nomlaydi.
Gerodotning ishiga tayanib, tarixchilaming keyingi avlodi Sharq 
tarixi va geografiyasi, shu qatorda Eron bilan ham shug‘ullanadi 
va bu mavzuda juda ko‘p ilmiy ishlar qilingan, hatto bu ishlaming 
bibliografiyasida Afg‘oniston tarixi bo ‘yicha qilingan umumiy 
ishlar ham berib o ‘tiladi.
Eng qadimgi davrdan hozirgi kungacha tadqiqotchilar foydalanib 
kelayotgan eng muhim tarixiy manbalardan biri, shubhasiz, Ptolo- 
mey (mil.avv. 322-273)ning “Geograflya” asaridir.
Ptolomey 
“Geografiya”sidan 
tarjimalar 
va 
dalillami 
Muhammad Xorazmiyning “Surat ul-arz” asarida topish mumkin.

---

Ptolomey “Geografiya”sidan shu tariqa zamonaviy tadqiqotchilar 
shaharlaming tarixiy geografiyasi, butun mamlakat va mintaqa 
geografiyasini o‘rganishda foydalanganlar. Jumladan, bu asarda 
Afg‘oniston tarixiy geografiyasi bo‘yicha ham m a’lumotlar mavjud.
Ptolomey Kobulni “Kapur” deb nomlaydi va u haqida 
quyidagilami yozadi “Hindukushdan janubda (Kobuliston) yashov- 
chi qabilalar “bulutlar” deb ataladi”. Tarixchilar “bulutlar” so‘zini 
“Kobul aholisi” deb izohlaydilar. Agar “bulutlar” yashaydigan joylar 
Ptolomey m a’lumotiga ko‘ra kobulliklar vatani deb hisoblansa, 
unda Kobuliston hududi Hindikush (Paropamis)dan janubdagi 
barcha yerlar: Paktiyo, Lugar, Vardak, Xadda va ulaming atroflarini 
o‘zidabirlashtiradi. Ptolomeyning “Geografiya” asarida “Artospan” 
(“yuqori shahar” yoki “yuqori joy”) so‘zi Kobul shahri m a’nosida 
kelgani eslatib o‘tiladi.
Eratosfen Ptolomeyning izdoshlaridan biri hisoblanib u 
Afg‘oniston tarixini, shu jumladan, Kobul va Kobulistonni tasvirlash 
vaqtida Ptolomeyning asariga tayanib, “Kobur”, “Korur” va 
“Artospan” nomlaridan foydalanadi. Bu nomlanishdan keyinchalik 
Strabon ham foydalangan.
Afg‘onistonning qadimgi tarixi va tarixiy geografiyasiga 
oid m a’lumotlar yana bir qancha qadimgi g ‘arb tarixchilari va 
sayohatchilaming asarlaridan joy olgan, masalan, Arrian, Kvint 
Kursiy R uf (mil. I asr), Artemitlik Apollodor, Yustin va boshqalar 
shular jumlasidandir.