A. Makedonskiniň Merkezi Aziýany basyp almagy we onuň netijeleri

XVI-XVII asyrlarda türkmenleri garaşsyzlyk ugrundaky göreşi XVI asyrda dörän Eýranyň sefewiler döwleti Horezmdäki teýmiriler döwletiniň synmagyndan peýdalanyp türkmen ýerlerini eýelemek üçin planlar düzýärdi. Şol bir wagtyň özünde Şeýbany hanyň ýolbaşçylygynda dörän Buhara hanlygyda türkmen ýerlerine ymtylýardy. Şeýdip iki goňşy döwletiň arasynda türkmen ýerleri, türkmenler ugrunda göreş başlanypdyr. Günorta Turkmenistan söweş meýdanyna owrülipdi. 1510-njy ýylda Merwiň golaýyndaky Talhatanbaba diýen ýerde Şeýbany han bilen Ysmaýyl şanyň goşunlary söweşýärler. Bu söweşde Seýbany hanyň özi öldürilip goşunyda kül - peýkun edilipdir. Merw ýerleri sefewileriň raýaty hasaplanypdyr. Talhatanbaba söweşi Horasan ugrundaky Sefewi - Buhara bäsdeşliginiň gutaranlygyny aňlatmaýar, sebäbi ondan son hem 1513, 1514, 1521 -nji ýyllarda Buhara hanlary Merwide, Hyradyda eýeläpdiler. Sefewileriň harby güýjiniň esasyny Eýran - Aserbaýjan goşuny düzýärdi. Şaýylaryň 12 imamynyň hormatyna esgerler selle ornyna 12 -sany gyzyl reňkli zolak çyzyk geçirilen matany daňypdyrlar. Şoňa görä-de olara "gyzyl başlar" diýlip at berlipdir.XVI -asyryň sepgidinde Horezm Ýerleri, onda ýaşaýan türkmenler Buhara hanyna raýat hasaplanýardy. 1510-njy ýyldan son bu ýerler Eýran şasy Ysmaýylyň gol astyna düşýär. 01 1524-nji ýylda aradan çykandan son Horezm özbaşdaklygyny gazanýar. Horezm hany Ilbars Ahaldan, Etekden, Eýran dikmelerini kowup çykarýar. Şeýlelikde, Günorta Türkmenistanda sefewileriň agalygy synýar. Horezm tagty ugrunda 1565-nji ýylda Wezirde oturan Hajymuhammet han göreşipdir. Onuň ýeke-täk uly bäsdeşi, Günorta Türkmenistanda häkimlik eden Nurmuhammet han bolupdyr. Hajymuhammet 1592-nji ýylda Nusaýy, Duruny ozone garaşly edipdir. Ýöne Buhara hany Abdylla II zor salmagy netijesinde bu hanlaryň ikiside Eýrana gaçmaga mejbur bolupdyrlar. Netijede Kaspiý deňziniň kenaryndan başga türkmenleriň ähli territoriýasy diýen ýaly Buhara hanlary tarapyndan basylyp alynýar. Buhara hany Abdylla II ölenden son 1598 - nji ýylda Buharanyň Horezmde agalyk etmegi gowşaýar, Seýlelikde Hajymuhammet Horezme dolanyp gelýär. Onuň ogly Arapmuhammet (1602 - 21) Horezmi dolandyran wagty ýurtda gandöküşikli uruşlar dowam edipdir. XVII - asyryň 20-nji ýyllarynda Horezmde tagt ugrundaky göreş has-da ýitileşýär. Arapmuhammet hanyň ogullary Hebeş bilen Ilbars özbek taýpasynyň güýjüne daýanyp öz kakasyny tagtdan agdaryp, onuň gözüni oýdurýar. Hanyň beýleki ogullary Isfendiýar bilen Abylgazy pitneçi doganlaryna garşy durýarlar. Isfendiýar Eýrana, Abylgazy Buhara gaçyp gitmäge mejbur bolýarlar. 1622-nji ýylda Isfendiýar Balkan daglarynda ýaşan teke, saryk, ýomut taýpalaryndan ybarat goşun bilen Horezme gaýdyp gelýär. Ýöne ol ýeňlişe sezewar bolýar we Maňgyşlaga gaçýar. 01 ýerde 300 adamdan ybarat türkmen nokeri bilen ýaňadan Horezme gelip pitneçi doganlaryny derbi - dagyn edýär, olaryň ikisinide öldürýär. Bu söweşde Maňgyşlakdan gelen Ärsarylar, salyrlar, çowdurlar Isfendiýary goldapdyrlar.


XX asyryň soňky on ýylyň başynda SSR döwletiniň ýykylmagy we Garaşsyz Türkmenistan döwletini döremegi 70-80 ýyllarda ykdysadyýetiň ösüşinde durgunlylyk döwrüniň emele gelmegi munuň kanunalaýyk netijesidir. Ine şeýle ýagdaýda Sowet Soýuzy ummasyz möçberde nebitini, gazyny we beýleki gymmatly resurslary çig mal görnüşinde daşary ýurtlara eksport etmegiň hasabyna özüniň çüýrük ýerlerini ýamamaga başlady. Mugthorluk etjek derejesine ýetipdir. Arakeşlik, neşekeşlik, ahlaksyzlyk barha artýardy, jenaýat köpelýärdi. Şu ýagdaýyň mundan beýläk uzak dowam etdirilmeginiň ýer şarynyň altydan bir bölegini tutup ýatan Sowet Soýuzyny uly bir weýrançylygyň üstünden eltjekdigi eýýäm 80-nji ýyllaryň ortalarynda äşgär boldy. Hut şol sebäplem M.Gorbaçýow jemgyýeti düýpli üýtgedip gurmak syýasatyna öne sürmek bilen, jemgyýeti demokratizasiýalandyrmaga tarap ugur aldy, ýöne şowsuz boldy. 80-nji ýyllaryň ahyrynda SSSR çuň syýasy we sosial ykdysady krizisi başdan geçirýärdi. Merkezden daşlaşmak meýilleri öz içki garşylyklary hem-de ýaramaz hadysalary bilen halys tapdan düşen jemgyýeti täzelemek ugrundaky barha mese – mälim duýulýardy. Dürli reformalarda ýygnaklarda mitinglerde SSR Soýuzyna girýän respublikalaryň özygtyýarlygy ykdysady, taýdan özbaşdaklygy hakyndaky ideýalar barha işjeň ara lanyp maslahatlaşmaga başlandy. 1991-nji ýylyň awgustynda bolan SSSR-iň dargamagyny hem-de ozalky Soýuz respublikalaryň şol sanda Türkmenistanyň hem özygtyýalylyk gazanmagyny çaltlandyrdy. 1990-njy ýylyň 22-nji awgustynda Türkmenistan SSR-niň Ýokary Soweti taryhy resminamany – Türkmenistanyň döwlet özygtyýarlylygy hakynda Jarnamany kabul etdi. Jarnama TSSR-iň çäklerinde ähli ýeriň, ýerasty baýlyklaryň, howa giňişliginiň, suwuň we beýleki baýlyklaryň türkmen halkynyň milli emlägidigi, Respublikanyň özbaşdaklygy, onuň kanunlarynyň hökmürowanlygy, daşary ýurtlar bilen gatnaşyklarda garaşsyzlygy jar etdi. Ol SSSR heniz dargamanka, onuň düzüminde duran Türkmenistanyň döwlet özygtyýarlygyna tarap möhüm ädim ädenligini açyk mälim etdi. SSKP-iň synmak prosesiniň barha çuňlaşmagy hem-ä SSKP-niň hem-de SSSR-iň dargamagyny gün-günden ýakynlaşdyrdy. 1989-90-njy ýyllarda SSSR-iň hatarynda bolan soýuz respublikalar biri-biriniň yzyndan özleriniň döwlet özbaşdaklygyny jar edip başladylar. Türkmenistan hem şu ugur bilen gitdi. 1990- njy ýylyň 22-nji awgustynda Türkmenistan SSR-niň Ýokary Sowetiniň 3-nji sessiýasynda Türkmenistan döwlet özygtyýarlygy hakynda Jarnama kabul edildi. Bu garaşsyzlygyň ilkinji jaňydy. SSSR-iň dargamak prosesi dowam etdi, gitdigiçe çuňlaşdyr. 1991-nji ýylyň 19-21-nji awgustynda SSSR-iň ýolbaşçylaryň bir toparynyň harby güýçleri ulanmak arkaly döwlet agdarylyşygyny geçirmek, şeýdiben SSSR-iň dargamak prosesiniň öňüni almak maksady bilen geçiren pitneleri şowsuz gutardy. Munuň özi SSSR-iň dargamagyny örän tizlendirdi. 1991-nji ýylyň 26-njy oktýabrynda Türkmenistanda geçirilen referendumda ilatyň absolýüt köpçüligi respublikanyň garaşsyzlygynyň tarapdary bolup ses berdi. Şunuň esasynda 1991-nji ýylyň 27-nji oktýabrynda Türkmenistan SSR-iň Ýokary Sowetiniň nobatdan daşary X sessiýasy Türkmenistanyň garaşsyzlygy we döwlet gurluşynyň esaslary hakynda Konstitusion kanun kabul etdi. Ol kanun türkmen halkynyň özygtyýarlygyny we milli döwletliligini ýuridiki taýdan berketdi.